30 lat temu powołano Trójkąt Wyszehradzki

30 lat temu, 15 lutego 1991 r., na spotkaniu prezydentów Czechosłowacji, Polski i Węgier na zamku w Wyszehradzie podpisano deklarację o współpracy tych państw. Z czasem Grupa Wyszehradzka stała się najważniejszym forum współdziałania państw Europy Środkowej.

Wyszehrad jest miejscem symbolicznym dla kontaktów narodów Europy Środkowej. W latach dwudziestych XIV wieku król Węgier, Karol Robert, ustanowił miasto stolicą swojego państwa. W tym czasie Węgry były najpotężniejszym mocarstwem tej części Europy, rozwiązującym konflikty między słabszymi sąsiadami. W 1335 r. na zamku rozstrzygano spór polsko-krzyżacki i sprawę rywalizacji o koronę Polski. Trzy lata później rozstrzygnięto tam spór polsko-czeski. Do tych właśnie wydarzeń nawiązywało spotkanie z 1991 r., czasami nazywane „trzecim zjazdem wyszehradzkim”.

W 1990 r. Polska, Czechosłowacja i Węgry w różnym tempie odchodziły od dziedzictwa systemu komunistycznego. Związki kulturowe i wspólna historia skłaniały do nawiązywania bliskiej współpracy w ramach rodzącej się nowej sytuacji geopolitycznej. Ta idea pojawiła się już w styczniu 1990 r.

„Mamy szansę zmienić Europę Środkową będącą do tej pory fenomenem głównie historycznym i duchowym w fenomen polityczny […]. Obudziliśmy się, więc musimy obudzić i tych, którzy na Zachodzie przespali nasze przebudzenie. Zaś tym lepiej uda nam się wykonać to zadanie, im bardziej razem będziemy działali” – stwierdził prezydent Czechosłowacji, Václav Havel, w przemówieniu wygłoszonym 25 stycznia 1990 r. przed połączonymi izbami polskiego parlamentu.

Dzień później złożył podobną deklarację podczas rozmów w Budapeszcie. W ciągu kilku następnych tygodni Czechosłowacja, Polska i Węgry uzgodniły wspólne porozumienie. 9 kwietnia 1990 r. w Bratysławie podpisano plan koordynacji działań wobec Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W przeciągu kolejnych kilku miesięcy stolice Europy Środkowej uzgodniły bardziej szczegółowe formy zacieśnienia stosunków. Ich przyjęcie miało nastąpić na szczycie zorganizowanym w Budapeszcie i Wyszehradzie.

15 lutego 1991 r. na zakończenie czterodniowego szczytu prezydentów w największej sali zamku wyszehradzkiego podpisano deklarację współpracy.

„Tożsamość celów, jak również podobieństwo dróg ich urzeczywistnienia w wielu dziedzinach stawia te trzy sąsiednie państwa przed identycznymi zadaniami” – zaznaczano.

Jako cele wymieniano m.in. przywrócenie pełnej suwerenności narodowej, likwidację pozostałości rządów totalitarnych, budowę gospodarki rynkowej oraz zacieśnianie związków z krajami Europy Zachodniej. Jednocześnie bardzo ostrożna polityka zagraniczna trzech stolic oraz stacjonowanie na ich terytorium wojsk sowieckich skłaniały do podkreślania przez prezydentów, że ich deklaracja nie jest wymierzona przeciwko innym krajom: „Jest przekonaniem państw-sygnatariuszy, iż w świetle stojących przed nimi wyzwań politycznych, gospodarczych i społecznych oraz wysiłków skierowanych na odnowę odbywającą się na demokratycznych zasadach, ich współpraca stanowi ważny krok na drodze ku integracji ogólnoeuropejskiej”. Ten cel stał się jednym z najważniejszych motywów przewodnich przyświecających współpracy wyszehradzkiej w ciągu kolejnej dekady.

Już w trakcie następnego szczytu, w Pradze w maju 1992 r., zdecydowano, że kraje Trójkąta wspólnie złożą wniosek o akcesję do Unii Europejskiej. W czerwcu 1993 r. ambasadorowie złożyli w Komisji Europejskiej memorandum wzywające UE do szybkiego zacieśnienia współpracy z Europą Środkową.

Obserwatorzy z innych państw i część opinii publicznej krajów Trójkąta Wyszehradzkiego wyrażali opinię, że bliska współpraca zasypie istniejące podziały polityczne i historyczne. Najważniejszą osią sporu węgiersko-czechosłowackiego była kwestia praw mniejszości węgierskiej na Słowacji, liczącej ok. 600 tys. osób. Praga, a następnie Bratysława, konsekwentnie odmawiały nadania jej autonomii lub innych przywilejów. Rozwiązanie tego problemu zajęło obu stolicom wiele lat.

Współpraca napotkała również wiele trudności po rozpadzie Czechosłowacji. Wewnętrzne problemy Słowacji opóźniły jej akcesję do NATO. Jej przystąpienie do sojuszu w 2004 r. było jednak łatwiejsze za sprawą konsekwentnego wsparcia trzech pozostałych krajów Wyszehradzkich, które już od pół dekady były członkami Paktu.

Trwałym elementem współpracy Grupy Wyszehradzkiej było stworzenie Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu. 21 grudnia 1992 r. przedstawiciele czterech państw (Trójkąt został przekształcony w grupę V4 – Słowacja była bliska uzyskania niepodległości; oficjalnie rozpad Czechosłowacji nastąpił 1 stycznia 1993) podczas spotkania w Krakowie podpisali umowę zakładającą stopniową liberalizację barier handlowych. Celem było ożywienie współpracy gospodarczej, która obumierała po upadku bloku wschodniego. CEFTA stała się swoistym wstępem do integracji z UE. Stopniowo objęła wszystkie państwa wyrażające nadzieje na uzyskanie pełnego członkostwa w strukturach europejskich.

Pierwszą instytucją powołaną przez V4 był powstały w 2000 r. Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki. Jego założeniem jest wspieranie inicjatyw kulturalnych, naukowych, edukacyjnych i turystycznych w krajach Grupy Wyszehradzkiej oraz sąsiednich – głównie postsowieckich i byłej Jugosławii.

Kolejną wspólną inicjatywą V4 było utworzenie w 2016 r. Wyszehradzkiej Grupy Bojowej, która weszła w skład Europejskich Sił Szybkiego Reagowania. Poza czterema państwami V4 weszły do niej Chorwacja oraz Ukraina. Obecność tego ostatniego państwa ma na celu jego stopniową integrację z systemem bezpieczeństwa NATO i UE.

Po akcesji do Unii Europejskiej wielu komentatorom spraw międzynarodowych wydawało się, że Grupa wyczerpała cele, dla których została powołana. Po 2004 r. stolice tych krajów wydawały się iść różnymi drogami i dążyć do rozbieżnych celów na forum instytucji europejskich. Oznaczało to, że wspólny potencjał ich głosów nie był wykorzystywany w trakcie najtrudniejszych momentów negocjacji.

Pod koniec pierwszej dekady XXI wieku pojawiły się idee rozszerzenia V4 o wszystkie kraje Europy Środkowej oraz państwa bałtyckie. Koncepcja ta nigdy nie została zrealizowana. Inicjatywa Środkowoeuropejska i powstała w 2016 r. inicjatywa Trójmorza rozwijały się równolegle do współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej.

Aktywizacja działań w ramach V4 nastąpiła po roku 2015. Jednym z jej najważniejszych przejawów było wypracowanie wspólnego stanowiska tych państw wobec niekorzystnej z punktu widzenia ich interesów unijnej polityki migracyjnej. Państwa wyszehradzkie zacieśniły współpracę także w ramach polityki energetycznej oraz trwałej obecności wojsk amerykańskich w regionie.

Obchody trzydziestej rocznicy powołania Trójkąta Wyszehradzkiego odbyły się podczas szczytu V4 w dniach 9–10 lutego 2021 r. Spotkanie odbyło się w rezydencji prezydenta RP w Juracie. Prezydenci czterech państw odsłonili tablicę pamiątkową na placu przed budynkiem centrum konferencyjnego.

PAP