110 lat temu sprofanowano obraz Czarnej Madonny na Jasnej Górze

23 października 1909 r., paulin Damazy Macoch okradł obraz Matki Boskiej Częstochowskiej na Jasnej Górze; rok później w klasztornej celi zamordował męża swojej utrzymanki – w efekcie został pierwszym polskim nekrocelebrytą.

„Czego tu nie ma?” – wyliczał w 1910 r. warszawski tygodnik „Świat” niektóre watki sprawy Macocha.

„Kradzież, fałszerstwo, zabójstwo, świętokradztwo. I ta kradzież jest zabieraniem ofiar ludu od ust nieraz sobie odejmującego… I to zabójstwo jest bratobójstwem. I to świętokradztwo jest ogołoceniem z wotów i klejnotów cudownego obrazu Najświętszej Panny Częstochowskiej… Dokonał tego strażnik najdroższej pamiątki narodowej i katolickiej” – pisał tygodnik.

„W sprawie Macocha występują wszystkie trzy interesujące ludzi wątki – religia, polityka i seks – jej osnowę splotły służby specjalne, zaś główny bohater jest pierwszym polskim nekrocelebryta” – powiedział detektyw Marcin Popowski, pracujący nad historycznym pitawalem.

„Na ówczesnych ziemiach polskich  >>sprawy Macocha<< nie przyćmiła nawet tragedia Titanica” – wyjaśnił.

„Pierwszy spostrzegł świętokradztwo dzwonnik Bolesław, który przed godzina 5-ta rano poszedł na chór” – napisała „Gazeta Częstochowska” 23 października 1909 roku. Stan kaplicy był przerażający: „zasłona cudownego obrazu podniesiona i podparta dwiema świecami… Część wotów w pospiechu porzucona wala się u stóp obrazu… Z obrazu spogląda Przenajświętsza Panienka, odarta z sukni i korony, spogląda boleśnie jakby i smutno… (…) Obrus wygnieciony odciskiem stopy… Z galeryjki na ambonę zwiesza się pozostawiony sznur z węzłami”.

Wyłamano brylantowe korony Najświętszej Panienki oraz Dzieciatka Jezus. Zniknęła perłowa sukienka Matki Boskiej, która opisał w 1846 r. Michał Baliński w dziele „Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie”: „wielkość i piękność drogich kamieni nie do opisania, cale prawie tło niemi wyszyte. Wszystkie znakomite domy polskie, a mianowicie królewicz Konstanty Sobieski, najwięcej się do tego swojemu darami przyczynili”.

„Wśród mnóstwa peerel zdobiących te suknie odznaczają się trzy, szczególnej wielkości i kształtu: jedna z nich wyobraża twarz, druga – serce, trzecia – jajo” – opisywała zrabowane skarby „Gazeta Częstochowska”. I przypominała, ze ostatnio „blask korony podniósł dar hr. Sobańskiego w postaci pięknego klejnotu rodzinnego olbrzymiego brylantu wartości około 40.000 rubli”.

„Ogółem straty przenoszą milion rubli” – ocenił sprawozdawca „Gazety Częstochowskiej”.

Wiadomość wstrząsnęła Polakami pod trzema zaborami. Zaczęli powtarzać pytanie, które zadał przeor Paulinów Euzebiusz Rejman w kazaniu z 25 listopada 1909 r., przedrukowanym w kilku tytułach: „Dziś patrzymy na znieważony obraz Najświętszej Panny, odarty ręka zbrodniarza z koron i sukni, przy którym od sześciu wieków tylu łask doznano, tylu chorych uleczonych, tylu smutnych pocieszonych, tylu grzeszników nawróconych! …skąd się wziął zbrodniarz i podobny świętokradca tak wielki i gdzie się tego nauczył?”

Na wszystkich ziemiach polskich odprawiano msze za odzyskanie świętych kosztowności i stawiano figury Maryi – takie, jak ta która do dzisiaj stoi w Kozienicach, z napisem „Na przebłaganie za świętokradztwo obrazu Matki Boskiej w Częstochowie 1909 r.” .

Świętokradztwo poruszyło nawet dwór w Petersburgu. Car Mikołaj II „zamierzał ufundować korony dla obrazu, który stanowił świętość narodowa Polaków, a zarazem mógł być ikona ruska” – napisano w serwisie informacyjnym Konferencji Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich w Polsce „Zycie Zakonne”. Cara ubiegł jednak papież Pius X, który już na przełomie 1909 i 1910 r. ufundował Czarnej Madonnie tzw. diademy papieskie. Koronacja odbyła się 22 maja 1910 r.. Z materiałów biura prasowego Jasnej Góry wynika, ze korony Piusa X zostały zastąpione dopiero 26 sierpnia 2005 r. nowymi, które kilka miesięcy wcześniej, 1 kwietnia, na dzień przed swoja śmiercią, pobłogosławił Jan Paweł II.

Śledztwo w sprawie kradzieży nabrało rozpędu dopiero w następnym roku, gdy się okazało ze świętokradca popełnił tez morderstwo. Rankiem 26 lipca 1910 r. włościanin Marcin Cudak pomiędzy wsiami Gidle i Zawady koło Częstochowy znalazł w przydrożnym rowie drewniana skrzynie.

„Na samem dnie trup mężczyzny, pokryty wielu ranami, zadanemu – jak wykazała ekspertyza lekarska – toporem. (…) Rany zostały zadane ręka pewna i śmiała. (…) Oprócz zadawania ciosów morderca dusił ofiarę” – opisał dziennik „Świat”.

Ofiarą okazał się Wacław Ewaryst Macoch, zamieszkały w Warszawie przy ul. Żelaznej 31, od półtora miesiąca żonaty z Helena Katarzyna Krzyżanowska, nazywana „Lala” lub „Lalutka”.

Szybko ustalono, ze morderca jest jego krewny – Kacper Macoch – o imieniu zakonnym Damazy, zakonnik paulinów. Helena była od lat jego utrzymanka. Damazy osobiście ożenił krewnego ze swoja kochanka, gdyż spodziewała się dziecka. Okazało się, ze do zbrodni doszło na Jasnej Górze, w celi Macocha – nr. 38 na II piętrze. A także, ze w sprawę jest zamieszany Izydor Starczewski z celi nr. 11 na I piętrze – oraz Bazyli Olesiński, zamieszkały „na końcu korytarza po tej stronie, co Damazy”.

Tym trzem braciom zakonnym udowodniono regularne nadużycia klasztornego skarbca – wielkie sumy wydawali na konsumpcje, kobiety, luksusy: tylko Krzyżanowska, pieniądze uzyskiwane od Macocha, roztropnie inwestowała.

Miejsce zbrodni, tożsamość bohaterów i sens aktu oskarżenia zaszokowały opinie publiczna.

„Zbrodni mordu i kradzieży klejnotów z obrazu świętego nie dokonał żaden wolny myśliciel, nie dokonał nawet żaden czytelnik >>pism bezbożnych<<, nie dokonał zwykły laik, ale dokonał właśnie jasnogórski Paulin, przy pomocy innych >>świętych Ojców<<” – wypunktowała „Myśl Niepodległa” (październik 1910).

Zdaniem Popowskiego, carskie organa ścigania mogły – po ucieczce Macocha – skoncentrować się na jego lupach.

„Zauważmy, ze prasa w różnych zaborach inaczej wycenia jego przestępcze <<obroty>> ” – podkreślił.

„Podczas przesłuchań tuz po zatrzymaniu w Krakowie, za kordonem, na marginesie pytań o zabójstwo, zestawiano wydatki Macocha. Wyszło, co najmniej 34 tysiące rubli! Tymczasem ustalenia z Rosji dotyczące strat są – wielokrotnie mniejsze. Być może rosyjscy śledczy rozkradli odnaleziona gotówkę i precjoza, zamiast je oddać zakonowi ” – wyjaśnił Popowski.

Niewątpliwa ofiara sprawy Macocha był tez Klasztor Jasnogórski. Zakon Paulinów został obrabowany i z majątku, i z dobrego imienia. Był i kontekst polityczny.

Na początku XX wieku Zakonowi Paulinów groziła likwidacja – wskutek wojen i zaborów pozostały mu jedynie dwa klasztory: w Częstochowie i Krakowie tj. lezące w dwóch różnych państwach. Sytuacja Jasnej Góry była niepewna, ze względu na antykatolicka politykę caratu po powstaniu styczniowym. W pracy Jana Pietrzykowskiego „Jasna Góra po kasacie klasztorów 1864-1914” czytamy o regulacjach, które zniszczyły autonomie zakonów i uruchomiły mechanizm selekcji negatywnej przy naborze do stanu duchownego. W latach 1905-10 kandydat do paulinów mógł nie być pobożny i wykształcony, lecz musiał „uzyskać aprobatę gubernatora i zezwolenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych po policyjnym sprawdzeniu jego lojalności”.

Tak otworzono furty klasztorne dla agentów-prowokatorów oraz ludzi niegodnych noszenia habitu. „Glos Warszawski” (66/1912) ocenił, ze do duchowieństwa klasztornego trafił „typ hybrydów kulturalno-etycznych”, „byłych pisarzów gminnych, mimo pochodzenia polskiego niebędących kulturalnie i etycznie Polakami, ani w tym stopniu, co chłop polski, ani w tym, co inne żywioły narodu”.

Damazy Macoch uzyskał status księdza zakonnego już po czterech miesiącach nowicjatu, chociaż reguła paulinów wymagała czterech lat. Starczewski i Olesiński również trafili do paulinów na podstawie carskich przepisów. Wątek agenturalny zasugerował w czasie procesu ojciec Pius Przeździecka, późniejszy generał zakonu, który twierdził, ze Macoch jako agent ochrany miał „urządzić na Jasnej Górze skład nielegalnej literatury, by przez to zmusić rząd do zamknięcia klasztoru”.

Pomimo wybuchu wojny, gazety wszystkich zaborów podawały informacje o sytuacji pierwszego polskiego nekrocelebryty. Po śmierci Macocha wyciąg z tych materiałów opublikował „Ilustrowany Kurier Codzienny”.

Były zakonnik został wiec jesienią 1914 r. osadzony „w specjalnej celi dla niedomagających”, a w styczniu 1916 r. trafił do więziennego szpitala, pod opiekę dra Rot Bauma. Ten „niezwykły człowiek, który szatę kapłańska splamił ohydnymi czynami (…) umarł na barłogu więziennym, w pełnej świadomości, ze kara, jaka go spotkała, jest zasłużona i sprawiedliwa”. Zmarł w skrusze i żalu „wskutek gruźlicy pluć i silnej skrofulozy ogólnej, która zaatakowała ze szczególna siłą szyje i gardło. Ostatnie miesiące jego życia, pełne okropnych cierpień fizycznych i katuszy moralnych, mogą stanowić przykład pokuty”.

Macoch „do końca życia interesował się żywo wypadkami wojennymi (…) Często powtarzał:, >>Jeżeli Bóg pozwoli mi, przeżyć do końca wojny — to to dla mnie dowodem, ze mi przebaczył<<”. Od chwili zajęcia Piotrkowa przez Austriaków, ex-zakonnik wciąż miał gości – oficerów i dziennikarzy. Odwiedziny wprawiały go w stan podniecenia. >>Zauważywszy raz, jak ktoś przez dziurkę od klucza zaglądał do celi, krzyknął: >>Ależ proszę wejść!… Chcecie panowie widzieć Macocha… Jestem na usługi…<< Niektórym odwiedzającym dawał fotografie z własnoręcznym podpisem”.

Zdjęcia z autografami drukowała niemiecka prasa. Odnotował to 4 listopada 1914 r. Andrzej Strug – pisarz, publicysta, legionista, „bliniak” – w dzienniku „Odznaka za wierna służbę”: „Wczoraj wszystkie plutony w paradzie czwórkami poszły na Jasna Górę pomodlić się przed Matka Boska. W skupieniu, ze srogim brzękiem ostróg, weszliśmy do kościoła. Ale nie tylko nie chciano nam odsłonić cudownego obrazu, ale nie otworzono nawet kaplicy, a kościelni nam po prostu wymyślali. Ten afront paulini zrobili nam rozmyślnie. Toteż nie mogłem wytrzymać i zapytałem pana kościelnego: >>jak zdrowie ojca Macocha?<<”.Pogrzeb Macocha odbył się na cmentarzu miejskim 7 września 1916 r. Do dziś na portalach turystycznych można znaleźć współrzędne grobu z napisem „sp. ksiądz Damazy Macoch wielki grzesznik i wielki pokutnik prosi o modlitwę”.

Sprawa Macocha stała się inspiracja dla wielu autorów. Już w 1910 r. Tadeusz Boy-Żeleński uwiecznił rewizje na Jasnej Górze w „Opowieści dziadkowej o cudach jasnogórskich” napisanej dla kabaretu „Zielony balonik”.

W okresie międzywojnia powstały autentyczne dziadowskie ballady – np. Tadeusz Daniewski w pitavalu saskim „Zbrodnia, zdrada, kara” (1986) przypomniał utwór „Jak ksiądz Macoch z Krzyżanowsko, okradali Matkę Bosko… ”. „Dane” z tych pieśni bywają obecnie brane za fakty: można się spotkać z taka wersja zdarzeń, w której występny zakonnik ukradł perły z sukienki Jasnogórskiej Pani, aby je rzucić pod stopy pięknej zakonnicy.

Pomijając pitavale, w okresie PRL w obiegu czytelniczym krążyła „Tajemnica białego habitu” (1956) Henryka Syski, który w latach 1945–46 był naczelnikiem Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Lublinie, a po latach zajął się tzw. samodzielna twórczością literacka.

W 1976 r. Władysław Terlecki wydal powieść „Odpocznij po biegu”. Jednocześnie na deskach Teatru Powszechnego w Warszawie, wystawiono jego sztukę pod tym samym tytułem, w reżyserii Zygmunta Hubnera. Recenzja w podziemnym piśmie „Praworządność” (nr 18) stwierdzała: „Skandal w tej sztuce jest tylko pretekstem do psychologicznej analizy ludzi i systemu, a to zawsze budziło w cenzorach niepokój”. Okazała się tez brzemienna w skutki dla aktora Macieja Rayzachera, który „odnalazł wiarę, grając w antyreligijnym spektaklu” – jak stwierdził w wywiadzie Elżbiety Rumian („Główna rola w teatrze życia”, 2011).

W 2000 r. do księgarń trafił „Pan Samochodzik i Wiezieni Jasnej Góry”, autorstwa Tomasza Olsz akowskiego – w ramach kontynuacji cyklu Zbigniewa Nienackiego.

W 2011 r. sprawę Macocha odkurzyła gawęda Gabriela Maciejewskiego-Coryllusa („Baśń jak niedźwiedź. Polskie historie”). Potem w tomiku wierszy Karola Samuela, poety i krytyka literackiego „Wiednie” znalazł się wiersz pt. „Kacper Macoch” z października 2013 r.

W 2017 r. Marek Bukowski i Maciej Dancewicz napisali pełna kryminalnych zagadek powieść „Najdłuższa noc”, której fabuła stalla się inspiracja wydarzeń serialu kostiumowego „Bele Eposu” w TVN, kręconego od 2016 r. Pierwotna inspiracja, jak twierdza autorzy, dla powstania serialu była afera Damazego Macocha.

Małgorzata Hendrykowska w „Historii polskiego filmu dokumentalnego 1896-1944” podaje ze Macoch był bohaterem „trzeciej sprawy kryminalnej, uwiecznionym na taśmie”, chociaż decyzja sadu, z jego procesu miały się ukazywać wyłącznie reportaże rysunkowe. Jan Skarbek-Malczewski, pierwszy polski operator filmowy, przyjechał na proces Macocha na zlecenie wytwórni Sfinks. I założył się o to, któremu uda się pierwszemu sfilmować oskarżonego, z „wolnym strzelcem” Marianem Fuchsem, założycielem pierwszej w Polsce agencji fotograficznej.

„W najlepszej sytuacji znajdował się malarz Badowski, który mając w kieszeni blok papieru i ołówek, z łatwością dostał się na sale sadowa i zrobił reportaż rysunkowy, który ukazał się następnie w >>Tygodniku Ilustrowanym<<. Ze mną było gorzej. Już kiedy fotografowałem gmach sadu, wchodząca publiczność, policja mi w tym przeszkadzała. Udałem się wobec tego do prezesa sadu z prośba o zezwolenie na robienie zdjęć, jednak odmówił mi stanowczo” – opisał Skarbek-Malczewski we wspomnieniach „Bylem tam z kamera…” (1962). Wtedy schował się za filarem w sadowym bufecie i sfilmował uczestników procesu wychodzących z sali sadowej na przerwę obiadowa. Te 60 metrów taśmy, zmontowane z kilkoma zdjęciami fotografa Majcherskiego stanowiło „gorący dokument chwili”.

„Jedna kopie wynajął Mianowski, właściciel kina Odeon na ulicy Marszałkowskiej 138, placach 100 rubli za każdy dzień eksploatacji” – wspominał Skarbek-Malczewski.

Ale zakład wygrał Fuchs. Jak opisała Hendrykowska, wdrapał się wieże augsbursko-ewangelickiego kościoła przy ul. Rańskiej, granicząca z wwiezieniem, i z góry nakręcił Macocha na spacerniaku.

Adriana Prodeus w artykule „Daj się ponieść” (Interpretacje nr 1/ 2018) o nieznanym dorobku Tadeusza Różewicza w roli scenarzysty – zaznaczyła, ze interesowała go sprawa Damazego Macocha: „Parokrotnie podczas komisji scenariuszowych i kolaudacji Różewicz wspominał o tym projekcie”.

Materiały Fuchsa i Skarbka-Malczewskiego uchodzą za zaginione. Z procesu Macocha ocalało kilka anonimowych zdjęć. I rysunki Zygmunta Badowskiego.

„Przed czterema laty otrzymaliśmy do sprzedaży zestaw czterech rysunków Zygmunta Badowskiego, reprodukowanych w >>Tygodniku Ilustrowanym<<. Trzy dotyczyły procesu Damazego Macocha. Przedstawiały oskarżonych Blaszkiewicza i Pertkiewicza, tłumacza sadowego Wasserzweiga oraz galerie w sadzie w Piotrkowie” – powiedziała Anna Bielawska, dyrektor Domu Aukcyjnego Rempex.

„Zestaw był wyceniony na 2,5 tys. zł. Nie cieszył się żadnym zainteresowaniem, rysunki wróciły do właściciela. Myślę, ze sprawa już nie funkcjonuje: nikt nie pamięta tego procesu i nie wie, o co chodzi” – dodała.

PAP