Raport o WSI część 1

PRZEWODNICZĄCY KOMISJI WERYFIKACYJNEJ

Antoni MACIEREWICZ

RAPORT

o działaniach żołnierzy i pracowników WSI oraz wojskowych jednostek organizacyjnych realizujących zadania w zakresie wywiadu i kontrwywiadu wojskowego przed wejściem w życie ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o Wojskowych Służbach Informacyjnych w zakresie określonym w art. 67 ust. 1 pkt 1-10 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. „Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego”

oraz o innych działaniach wykraczających poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej

Spis treści

Wstęp

1. Potencjał służb – mapa problemu

2. Finanse WSI

3. Penetracja rosyjska: zagrożenia dla wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa

4. Wykorzystywanie przez WSI aparatu Służby Bezpieczeństwa

5. Inwigilacja przez WSI środowisk politycznych

6. Wpływ WSI na kształtowanie opinii publicznej

7. Nielegalny handel bronią

8. Nieprawidłowości związane z osłoną przetargu na Kołowy Transporter Opancerzony

9. Ingerencja WSI na rynku paliwowo-energetycznym

10. Działalność oficerów WSI w Wojskowej Akademii Technicznej

11. Inne nieprawidłowości w funkcjonowaniu WSI

12. Operacja ZEN

Zakończenie

Aneksy

Wykaz ważniejszych i częściej używanych skrótów

* * *

Wstęp

Podstawa prawna

Uchwalona 14 grudnia 2006 r. ustawa o zmianie ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (Dz.U. z 2007 r. Nr 7, poz. 49) nałożyła na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej obowiązek podania do publicznej wiadomości sporządzonego przez Przewodniczącego Komisji Weryfikacyjnej Raportu o działalności żołnierzy i pracowników WSI oraz wojskowych jednostek organizacyjnych realizujących zadania w zakresie wywiadu i kontrwywiadu wojskowego wykraczających poza określony prawem obszar działań tych służb.

Zakres informacji objętych Raportem

Zgodnie z art. 70a ustawy z dnia 14 grudnia 2006 r. Raport obejmuje informacje o działalności żołnierzy i pracowników wojskowych służb specjalnych (oraz osób współdziałających z nimi), dotyczące:

ujawniania lub wykorzystywania informacji stanowiących tajemnicę państwową lub służbową,

zaniechań powiadamiania organów ścigania o czynach przestępczych,

utrudniania i udaremniania prowadzenia postępowań karnych,

stosowania przemocy i bezprawnych gróźb,

bezprawnego wpływania na podejmowanie rozstrzygnięć przez władze publiczne,

prowadzenia tajnej współpracy z przedsiębiorcami oraz osobami działającymi w sferze mediów publicznych,

fałszowania informacji w celu prowadzenia przeciwko określonym osobom postępowań karnych lub ich poszerzania,

osiągania ze wskazanych wyżej działań korzyści majątkowych lub osobistych,

a także innych działań wykraczających poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.

Raport, jak stanowi ustawa, obejmuje również informacje o osobach współdziałających z żołnierzami i pracownikami wojskowych służb specjalnych, które prowadziły wskazane wyżej działania, a także o osobach, które nakłaniały do nich lub ułatwiały ich popełnienie.

Wolą Parlamentu było także ujawnienie w Raporcie informacji o osobach zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, które mimo posiadanej wiedzy o wykraczających poza obowiązujące prawo działaniach wojskowych służb specjalnych nie podjęły czynności zmierzających do ich zaprzestania.

Podstawy prawne działania WSI i ich poprzedników po 1989 r.

Wojskowe Służby Informacyjne oraz ich poprzednicy prawni – wojskowe jednostki organizacyjne realizujące zadania w zakresie wywiadu i kontrwywiadu wojskowego – stanowiły integralną część Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Zadania Sił Zbrojnych określały obowiązujące od dnia 31 grudnia 1989 r. przepisy konstytucyjne oraz ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zgodnie z którymi Siły Zbrojne stoją na straży suwerenności i niepodległości Narodu Polskiego, jego bezpieczeństwa i pokoju.

Jako część Sił Zbrojnych RP wojskowe służby specjalne mogły działać wyłącznie w zakresie obronności i bezpieczeństwa Państwa. Nowela konstytucyjna z dnia 29 grudnia 1989 r. nałożyła na wszystkie organy państwa nakaz działania wyłącznie na podstawie przepisów prawa, a przestrzeganie praw Rzeczypospolitej Polskiej uczyniła ich podstawowym obowiązkiem.

Ustawowe podstawy prawne działań wywiadu i kontrwywiadu wojskowego wprowadziła ustawa z dnia 25 października 1991 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz niektórych innych ustaw. Ustawa ta ściśle określała obowiązki Wojskowych Służb Informacyjnych, wskazując, że obejmują one jedynie zadania związane z rozpoznawaniem i przeciwdziałaniem zagrożeniom godzącym w obronność Państwa oraz naruszeniom tajemnicy państwowej w zakresie obronności. Ustawa ta po raz pierwszy użyła w odniesieniu do wojskowych służb specjalnych nazwy: Wojskowe Służby Informacyjne. Do 2003 r. brak było kompleksowej regulacji dotyczącej WSI. Ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o Wojskowych Służbach Informacyjnych uszczegółowiła zadania tych służb, ograniczając je wyraźnie do zwalczania zagrożeń godzących w obronność i bezpieczeństwo Sił Zbrojnych oraz zagrożeń godzących w niepodległość państwa, jego terytorium i granice. Ustawa o WSI z dnia 9 lipca 2003 r. określała dozwolone formy działalności operacyjnej, wiążąc je w każdym przypadku z realizacją ustawowych zadań tych służb.

Nie ulega wątpliwości, że zgodnie z obowiązującym po 1989 r. prawem służby wywiadu i kontrwywiadu wojskowego, a następnie od grudnia 1991 r. Wojskowe Służby Informacyjne mogły ingerować – w prawem dozwolonych formach – w życie społeczne i gospodarcze wyłącznie wówczas, gdy łączyło się to bezpośrednio z obronnością lub bezpieczeństwem Państwa. W pozostałym zakresie ingerencja taka była możliwa – gdy prawo takie działania dopuszczało – jedynie poprzez działania cywilnych służb specjalnych: Urzędu Ochrony Państwa, a następnie Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.

Każde działanie wojskowych służb specjalnych wykraczające poza wskazane wyżej dziedziny, niezależnie od tego w jakim okresie miało miejsce, stanowiło naruszenie obowiązującego prawa oraz złamanie wiążącej żołnierzy Wojskowych Służb Informacyjnych przysięgi, która nakazywała im strzec Konstytucji.

Przedmiot badań i podstawy prawne prac Komisji

Przedmiotem badań stanowiących podstawę niniejszego, sporządzonego przez Komisję Weryfikacyjną Raportu były działania i czyny żołnierzy oraz innych osób w zakresie wskazanym przez art. 70a ust. 1-3 Ustawy „Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego”.

Zostały one ustalone przez Komisję Weryfikacyjną powołaną przez Prezydenta RP oraz Prezesa Rady Ministrów RP zgodnie z art. 63 ust. 1 ustawy i rozporządzenia Prezesa RM z dnia 26 lipca 2006 r. w sprawie trybu działania Komisji Weryfikacyjnej powołanej w związku z likwidacją Wojskowych Służb Informacyjnych (Dz.U. Nr 135, poz. 953). Komisja, pracując w oparciu o Ustawę oraz Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów, gromadziła i analizowała materiały pochodzące z wysłuchań żołnierzy WSI oraz osób trzecich, a także z akt archiwalnych oraz akt spraw bieżących znajdujących się w dyspozycji WSI, SKW, SWW, IPN, CAW.

Regulacje prawne dotyczące wysłuchań

Komisja Weryfikacyjna rozpoczęła prace 2 sierpnia 2006 r. Do 30 września 2006 r. potrzeby Komisji zabezpieczane były poprzez pełnomocnika ds. organizacji SKW, obecnie realizowane są poprzez Szefa SKW. W zakresie dostępu do materiałów źródłowych WSI Komisja do 30 września korzystała z dostępu zapewnianego dzięki kompetencjom w zakresie kierowania WSI powierzonym Wiceministrowi Obrony Narodowej. Od 30 września dostęp do materiałów archiwalnych realizowany jest poprzez Ministra Obrony Narodowej (w zakresie dostępu do zbioru zastrzeżonego Instytutu Pamięci Narodowej i Centralnego Archiwum Wojskowego), Szefa Służby Wywiadu Wojskowego (w zakresie dostępu do akt Zarządu II Sztabu Generalnego LWP oraz Zarządu II WSI) oraz Szefa Służby Kontrwywiadu Wojskowego (w zakresie dostępu do akt WSW oraz Zarządu III WSI). Pełen opis problemów związanych z działalnością Komisji znajdzie się w sprawozdaniu końcowym z prac Komisji zgodnie z art. 70 ust. 1 i 2 Ustawy.

Uwarunkowania prawne i wartość wysłuchań żołnierzy WSI

Poza materiałami pisanymi pochodzącymi z akt archiwalnych (akta operacyjne, teczki personalne, Akta Postępowania Sprawdzającego) Komisja korzystała także z Akt Postępowania Wyjaśniającego, powstałych na podstawie pisemnych i ustnych oświadczeń żołnierzy WSI oraz osób trzecich, a także z materiałów powstałych na skutek ich wysłuchań przez Komisję zgodnie z regulacjami art. 67, 68, 69, 76 ust. 2 i 6 oraz art. 79 Ustawy. W tym miejscu należy podkreślić, że o ile oświadczenia pisemne składane były zgodnie z art. 79 – „Kto (…) oświadczył nieprawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8” – o tyle relacje składane podczas wysłuchań nie były objęte takimi rygorami.

Przeciwnie, ustawodawca zwolnił wysłuchiwanego z odpowiedzialności, o ile przed Komisją przyzna się do nieprawdy zawartej w oświadczeniu. Oświadczający nie miał też obowiązku odpowiedzi na pytania. Osoby trzecie (w tym np. b. żołnierze WSW i Zarządu II Sztabu Generalnego, a generalnie wszyscy żołnierze, którzy nie starali się o zatrudnienie w nowych służbach) nie miały obowiązku stawiennictwa przed komisją, zaś na zeznawanie w zakresie tajemnicy państwowej musiały uzyskiwać zgodę Ministra Obrony Narodowej. Regulacje te uległy zmianie w ramach nowelizacji Ustawy z dnia 17 stycznia 2007 r., która weszła w życie 1 lutego 2007 r.

Rola i znaczenie wysłuchań jest znaczące. W wielu wypadkach informacje uzyskane tą drogą stanowiły pierwszy istotny sygnał umożliwiający dalsze poszukiwania źródłowe związane z danym problemem. Tak było m.in. w wypadku systemu szkoleń w ZSRR i w innych krajach obozu socjalistycznego, a zwłaszcza w sprawie „GWIAZDA”1 prowadzonej przez WSI.

Podobnie wygląda sprawa działalności zorganizowanej grupy znanej pod nazwą „rolowisko”, łączącej polityków SLD i wyższych wojskowych. Wprawdzie pierwsze informacje na ten temat uzyskane przez komisję mówiły o „zwałowisku”, ale precyzyjnie opisywały ten sam krąg osób, mechanizm i przedmiot działania, który w odkrytych później aktach WSI nazywany jest „rolowiskiem”. Sprawa ta zapewne długo jeszcze nie zostałaby wykryta, gdyby nie informacje uzyskane podczas wysłuchania przed Komisją. Nie można jej było odnaleźć w archiwum ani w jednostce właściwej miejscowo dla sprawy, nie wykazano jej też w ramach zestawienia spraw aferowych, do czego wiceminister obrony narodowej zobowiązał ówczesnego szefa WSI gen. Jana Żukowskiego. Żołnierze zgłaszający informację posiadali wiedzę szczątkową, gdyż obowiązywał ich zakaz prowadzenia tej sprawy. Ale to ta właśnie wiedza pozwoliła Komisji na odnalezienie akt prowadzonych przez jednostkę oddaloną zresztą od miejsca wydarzeń o ponad 300 km.

Nie inaczej wyglądały sprawy paliwowe powiązane z aferą Orlenu. Komisja Weryfikacyjna uzyskała od oficerów operacyjnych informacje, że terenowe oddziały WSI zajmowały się tą aferą, ale zebrana przez nie wiedza była blokowana na szczeblu centralnym. Centrala WSI wyhamowywała działania szczebla operacyjnego, a informacji na ten temat nie przekazywała systematycznie innym organom państwa.

Podobnie było z inwigilacją polityków i z aferą fundacji „Pro Civili”, a w konsekwencji z aferą związaną z działaniem grupy żołnierzy WSI i międzynarodowych aferzystów wyłudzających pieniądze na szkodę Wojskowej Akademii Technicznej.

Precyzyjne wskazanie miejsca poszukiwań akt i osób byłyby niemożliwe bez informacji uzyskanych od żołnierzy składających oświadczenia przed Komisją.

Także w sprawie nielegalnego handlu bronią, a zwłaszcza związku z tą działalnością niektórych oficerów WSI, informacje uzyskane podczas wysłuchań odegrały znaczącą rolę. Niewątpliwie jednak największe znaczenie miał ten rodzaj źródeł dla odtworzenia stosunków panujących wewnątrz służb i dla ustalenia związków personalnych oraz identyfikacji przestępczości pospolitej, czyli dla rozpoznania zjawisk w istotny sposób wpływających na kształt i jakość działania WSI.

Uwarunkowania i wartość źródeł pochodzących z archiwów WSI

Podstawowymi źródłami, na podstawie których Komisja prowadzi badania, są akta Informacji Wojskowej, Wojskowej Służby Wewnętrznej, Zarządu II Sztabu Generalnego LWP oraz Wojskowych Służb Informacyjnych – czyli kolejnych mutacji wojskowych struktur organizacyjnych, w czasach komunistycznych oraz w latach 1991-2006 formalnie rzecz biorąc zajmujących się ochroną Sił Zbrojnych i szeroko pojętym bezpieczeństwem sfery obronnej. Akta te były wielokrotnie niszczone i przejmowane na własność kolejnych ekip kierujących służbami. Znana jest akcja niszczenia akt WSW, dokonywana w latach 1988-1989 pod kierownictwem ówczesnego szefa WSW gen. Edmunda Buły2. Omawiający te działania raport z 1991 r., autorstwa podkomisji sejmowej pod przewodnictwem posła Janusza Okrzesika, wskazywał niektórych winnych i część mechanizmów towarzyszących tym wydarzeniom3. Ówczesne ograniczenia polityczne uniemożliwiały jednak pełną analizę zjawiska. Przede wszystkim działania podkomisji Okrzesika zostały ograniczone do spraw związanych z działaniami WSW, więc nie dotyczyły Zarządu II Sztabu Generalnego. W ten sposób Raport Okrzesika stał się jednym z narzędzi ułatwiających przejęcia kierownictwa tworzonych wówczas Wojskowych Służb Informacyjnych przez oficerów Zarządu II SG. Raport ten nigdy zresztą nie został opublikowany i nie jest dostępny w jawnych materiałach sejmowych, a jedyny znany Komisji pełny egzemplarz znajduje się w archiwum sejmowym. Charakterystyczne, że Raport ten nie zawiera informacji kluczowej dla oceny stanu archiwaliów – a skądinąd potwierdzonej w licznych informacjach ustnych w tym udokumentowanych w aktach sprawy „GWIAZDA” – a mianowicie, iż przed planowanym zniszczeniem akt szef WSW gen. Buła nakazał ich sfilmowanie i przekazał je wojskowym służbom ZSRR, czyli GRU.

Niszczenie akt i system ich ukrywania po 1989 r.

Specyfika przemian dokonywanych w wojsku po roku 1989 – polegająca na utrzymaniu podstawowych struktur i dawnej kadry służb specjalnych oraz na podporządkowaniu ich kierownictwu oficerów wywodzących się z Zarządu II SG – sprawiły, że nie wyciągnięto żadnych wniosków z obrazu sytuacji zarysowanego przez Raport Okrzesika, a zwłaszcza nie zapobieżono możliwości manipulowania aktami w przyszłości.

Jak wynika z danych przekazanych przez Komisję Likwidacyjną wiceministrowi obrony narodowej i z oświadczeń złożonych Komisji Weryfikacyjnej, akta byłych służb wojskowych oraz akta na bieżąco wytwarzane przez poszczególne jednostki WSI były systematycznie niszczone i ukrywane. Świadczy o tym także raport sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych z września 2003 r., zawierający m.in. doniesienie do prokuratury o przestępstwie fałszowania teczki sprawy operacyjnej „BELFER”. Identyczne praktyki stwierdziła Komisja Weryfikacyjna w toku analizy akt m.in. oddziału IV WSI, czyli późniejszego Biura Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Dotyczy to w szczególności akt rozpracowań polityków ugrupowań prawicowych oraz prowadzonych przez Zarząd II i Zarząd III rozpracowań dotyczących agentury rosyjskiej.

Jak z kolei wynika ze sprawozdania Wojciecha Sawickiego z Komisji Likwidacyjnej, począwszy od 1992 r. w WSI rozpoczęto tworzenie całego systemu mającego na celu ukrycie istotnych danych przed ewentualnym wejściem w życie ustawodawstwa lustracyjnego. Częścią tego systemu było utworzenie dwóch oddziałów paraarchiwalnych: oddziału 26 w zarządzie wywiadu i oddziału 35 w zarządzie kontrwywiadu, nazwanych – dla ukrycia ich rzeczywistych funkcji – „nieetatowymi składnicami akt nie archiwalnych”. Oddziały te gromadziły także wciąż aktualne, ale na bieżąco nie prowadzone sprawy operacyjne o szczególnym znaczeniu, dotyczące polityków, działaczy gospodarczych i przedstawicieli mediów. „Nieetatowe składnice akt nie archiwalnych” były miejscem, do którego trafiały akta przed ewentualnym przekazaniem ich do IPN. Zaletą tej konstrukcji było to, że w razie pytania o archiwa lub akta archiwalne można było odpowiedzieć, że nie dotyczy to materiałów umieszczonych w „składnicach”, gdyż z punktu widzenia struktury organizacyjnej „składnice” nie były to archiwa, a akta nie miały charakteru archiwalnego – to dawało pretekst do nieujawniania ich organom Rzecznika Interesu Publicznego czy też IPN. Równocześnie tam właśnie przechowywano podstawowe pomoce ewidencyjne, umożliwiające zorientowanie się w aktach przekazanych do archiwum IPN4.

Także po wejściu w życie ustawy o IPN realizowano plan niszczenia i ukrywania akt. Świadczy o tym m.in. próba niszczenia, przez wykreślenie flamastrem, danych personalnych w „Książce nr 12”, zawierającej rejestr agentury z Wybrzeża Gdańskiego z lat 70. i 80. Dzięki pracy Komisji Weryfikacyjnej i Komisji Likwidacyjnej odkryto ponad 1000 akt ukrytych w pomieszczeniach WSI, które już przed wielu laty winny być przekazane do IPN. Zidentyfikowano także fakty prowadzenia współpracy nierejestrowanej, w tym przechowywania teczek pracy i teczek personalnych agentów w sposób wskazujący na zamiar ich ukrycia (m.in. dotyczy to teczki personalnej „M” związanej ze sprawą „ZEN”, a przechowywanej bez wiedzy oficera prowadzącego w odrębnym pomieszczeniu)5.

Wszystko to razem sprawia, iż badane akta są dalece niekompletne (dotyczy to przede wszystkim akt przechowywanych w centrali; zasoby znajdujące się w ekspozyturach i inspektoratach, czyli w jednostkach terenowych, są w o wiele lepszym stanie).

Na koniec trzeba stwierdzić, co następuje: Komisja rozpoczynała swoją pracę, koncentrując się na identyfikowaniu nieprawidłowości wynikających z działań żołnierzy b. WSI w zakresie wskazanym przez ustawę z 9 czerwca 2006 r. Przedstawiony poniżej Raport odwołuje się do wciąż nie zakończonych prac Komisji Weryfikacyjnej. Ustawa z dnia 14 grudnia 2006 o zmianie ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz.U. z 2007 r. Nr 7, poz. 49) umożliwia przedstawienie kolejnych publikacji wraz z pojawianiem się nowych materiałów.

Komisja Weryfikacyjna skierowała do Prokuratury doniesienia o popełnieniu przestępstwa w następujących sprawach:

– w sprawie penetracji rosyjskiej Wojskowych Służb Informacyjnych i zaniechania podjęcia stosownych działań zmierzających do neutralizacji zagrożenia;

– w sprawie przekroczenia uprawnień oraz przejęcia majątku państwowego w celu nielegalnego zdobycia środków na finansowanie służb specjalnych;

– w sprawie nielegalnego handlu bronią, a także ukrywania dokumentów;

– w sprawie działania na szkodę Skarbu Państwa oraz bezpieczeństwa państwa poprzez uprzywilejowanie firmy Siltec w przetargach organizowanych dla WP;

– w sprawie stworzenia rezydentury, której funkcjonariusze podejmowali nielegalne działania przy współudziale byłych, nie zweryfikowanych pracowników Służby Bezpieczeństwa;

– w sprawie nieprawidłowości związanych z gospodarowaniem funduszem operacyjnym w krakowskim oddziale WSI oraz przywłaszczania lokali operacyjnych;

– w sprawie wprowadzenia w błąd polskich organów państwowych przez udzielanie fałszywych wiadomości mających istotne znaczenie dla Rzeczypospolitej Polskiej oraz niedopełnienia obowiązków;

– w sprawie nieprawidłowości związanych z przetargiem na Kołowy Transporter Opancerzony;

– w sprawie nielegalnej inwigilacji partii politycznych;

– w sprawie prowadzenia działalności szpiegowskiej przeciwko interesom obronności Rzeczypospolitej Polskiej i jej Siłom Zbrojnym;

– w sprawie ujawniania w zamian za korzyści majątkowe poufnych informacji przez pracowników polskich ministerstw oraz nieprzekazania przez WSI informacji o zagrożeniu energetycznym państwa właściwym organom;

– w sprawie ujawnienia tajemnicy państwowej oraz stosowania bezprawnych gróźb;

Raport zawiera 24 aneksy dokumentalne, szerzej omawiające referowane problemy.

1. Potencjał służb – mapa problemu

W latach 80. dwie struktury składały się na wojskowe służby specjalne PRL. Były to Zarząd II Sztabu Generalnego Ludowego Wojska Polskiego (powstały ostatecznie w 1951 r. wywiad zagraniczny) i Wojskowe Służby Wewnętrzne (przekształcone w 1955 r. z Informacji Wojskowej, pełniące rolę kontrwywiadu i żandarmerii wojskowej, a w istocie wojskowej policji politycznej). W 1990 r. z WSW wyłączono żandarmerię, a resztę włączono do Zarządu II SG. Tak powstały organizm nazwano jesienią 1991 r. Wojskowymi Służbami Informacyjnymi i jako osobny Inspektorat podporządkowano Ministrowi Obrony Narodowej. W 1994 r. WSI powróciły do podległości wobec Sztabu Generalnego, by ostatecznie znaleźć się w dyspozycji MON. W 2006 r. ustawa rozwiązała WSI i powołała dwie osobne służby (SKW i SWW), stanowiące centralne organa administracji rządowej.

Zmiany organizacyjne dokonane na przełomie lat 80. i 90. nie miały zasadniczego znaczenia. Służby przez cały czas pełniły rolę aparatu politycznego. Prace Komisji Weryfikacyjnej pozwoliły ujawnić obraz rzeczywistej struktury służb wojskowych: spośród blisko 10 tysięcy działających w 1990 r. w kraju i za granicą współpracowników tych służb aż 2,5 tysiąca to ludzie ulokowani w centralnych instytucjach administracyjnych i gospodarczych kraju. Już samo tylko wyliczenie tych instytucji oraz liczby działających w nich agentów określa rzeczywistą skalę problemu, z jakim Polska musiała uporać się, odzyskując niepodległość po 1989 roku. Zagadnienie to obrazuje poniższe zestawienie, obejmujące 2457 współpracowników uplasowanych w instytucjach cywilnych PRL6.

Urzędy centralne:

Urząd Rady Ministrów – 6

Kancelaria Sejmu – 1

Ministerstwo Spraw Zagranicznych – 108

Państwowy Instytut Spraw Międzynarodowych – 7

Ministerstwo Handlu Zagranicznego – 32

Ministerstwo Handlu Wewnętrznego – 1

Ministerstwo Pracy – 1

inne ministerstwa – 13

Urząd ds. Wyznań – 1

Inne jednostki administracji państwowej:

Główny Urząd Statystyczny – 3

Okręgowy Urząd Górniczy – 1

Państwowy Komitet Normalizacyjny – 2

Zarząd Ruchu Lotniczego – 3

Urząd Gospodarki Morskiej – 3

Urząd Telekomunikacji – 2

Urząd Celny – 1

Zakład Ubezpieczeń Społecznych – 1

Sądy i prokuratury – 4

Samorząd terytorialny (rady narodowe, rady gmin, urzędy wojewódzkie) – 14

Organizacje polityczne i społeczne (instancje centralne):

Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – 2

Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych – 1

Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej – 2

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe – 1

Związek Młodzieży Socjalistycznej – 1

Związek Młodzieży Wiejskiej – 1

Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej – 1

Zrzeszenie Studentów Polskich – 4

Centralny Komitet Stronnictwa Demokratycznego – 1

Centralna Rada Związków Zawodowych – 1

Ogólnopolskie Hufce Pracy – 5

Towarzystwo Polonia – 3

Związek Kółek Rolniczych – 1

Uczelnie i placówki

akademickie:

Akademia Górniczo-Hutnicza – 7

akademie rolnicze – 17

akademie medyczne – 10

Politechnika Gdańska – 8

Politechnika Krakowska – 4

Politechnika Szczecińska – 18

Politechnika Śląska – 5

Politechnika Warszawska – 22

Politechnika Wrocławska – 20

inne uczelnie techniczne – 9

Szkoła Główna Planowania i Statystyki – 10

Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu – 7

Uniwersytet Jagielloński – 6

Uniwersytet Łódzki – 4

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie – 3

Uniwersytet Wrocławski – 6

Uniwersytet Warszawski – 20

Akademia Wychowania Fizycznego – 3

wyższe szkoły pedagogiczne – 3

wyższe szkoły zawodowe – 7

inne szkoły wyższe – 18

Studenci

zarejestrowano 342 studentów; najwięcej (106) w latach 1987-1990

Polska Akademia Nauk – 38

Instytuty naukowe – 41

Szkoły:

licea, technika i szkoły zawodowe – 21

szkoły podstawowe – 4

Redakcje telewizyjne, radiowe i prasowe – 67, w tym:

radio i telewizja – 28

Polska Agencja Prasowa – 10

„Rzeczpospolita” – 3

„Trybuna Ludu” – 4

„Sztandar Młodych” – 3

„ITD” – 2

oraz „Chłopska Droga”, „Przegląd Techniczny”, „Sportowiec”, „Głos Szczeciński”, „Wieczór”, „Tygodnik Polski”, „Radar” i inne redakcje

RSW „Prasa, Książka, Ruch” – 7

Instytucje artystyczne i kulturalno-oświatowe, wydawnictwa i drukarnie – 21

Szpitale i zakłady opieki zdrowotnej – 34

Banki:

Bank Handlowy – 5

Pekao SA – 4

Narodowy Bank Polski – 3

inne – 2

Firmy ubezpieczeniowe – 3

Centrale Handlu Zagranicznego:

Agros – 9

Animex – 9

Baltona – 12

Budimex – 6

Chemitex – 3

Ciech – 22

Coopexim – 6

DAL – 12

Dromex – 2

Elektrim – 24

Hortex – 11

Impexmetal – 35

Kolmex – 3

Megadex – 3

Metalexport – 33

Metronex – 14

Minex – 15

Paged – 6

Pewex – 1

Polcoop – 7

Polimex (Polimex Cekop) – 25

Polservice – 19

Rolimpex – 5

Skórimpex – 12

Stalexport – 8

Textilimpex – 7

Universal – 19

Varimex – 33

inne – 23

a także:

Polska Izba Handlu Zagranicznego – 2

firmy polonijne – 25

Międzynarodowe Targi Poznańskie – 2

Przedsiębiorstwa handlowe:

Agromet – 17

Centrozap – 19

Centromor – 15

inne – 7

Przedsiębiorstwa branży

zbrojeniowej:

Bumar – 12

Cenzin – 1

CZInż – 3

Inter Vis – 1

Steo – 1

Vis – 1

Przedsiębiorstwa sektora

paliwowo-energetycznego:

CPN – 3

Gdańskie Zakłady Rafineryjne – 1

Naftobudowa – 1

inne zakłady branży energetycznej – 32

Huty i kopalnie, sektor górniczy:

kopalnie – 11

huty – 9

przedsiębiorstwo handlowe Węglokoks – 14

inne przedsiębiorstwa górnicze – 3

Zjednoczenia przemysłowe – 7

Przedsiębiorstwa transportowe i spedycyjne:

LOT – 143

PKP – 5

PKS – 15

Hartwig – 15

Polskie Linie Oceaniczne – 36

Polska Żegluga Bałtycka – 32

Polska Żegluga Morska – 26

Przedsiębiorstwa związane z gospodarką morską:

Dalmor – 9

Nawimor – 3

Polcargo – 10

Polfracht – 8

inne firmy żeglugowe – 6

stocznie – 41

inne przedsiębiorstwa z tego sektora gospodarki – 14

zarządy portów – 10

Zakłady branży elektronicznej – 32

Nadawcze Stacje Radiowo-Telewizyjne – 3

ośrodki ZETO – 5

Zakłady branży farmaceutycznej (produkcyjne i handlowe) – 4

Zakłady branży lotniczej – 8

Przedsiębiorstwa produkcyjne i handlowe branży motoryzacyjnej – 15

Zakłady produkcyjne różnych branż – 189

Przedsiębiorstwa budowlane – 60

Przedsiębiorstwa komunalne – 23

Ośrodki badawczo-rozwojowe związane z różnymi gałęziami przemysłu, biura projektowe

i konstrukcyjne – 49

Biura turystyczne i biura podróży:

Orbis – 22

Almatur – 3

Gromada – 3

Juwentur – 5

inne – 4

hotele – 2

Spółdzielczość i spółdzielczość mieszkaniowa oraz administracje mieszkaniowe – 38

Pojedynczy współpracownicy

uplasowani byli ponadto m.in. w:

areszt śledczy – 1

biuro zatrudnienia – 1

Drukarnia Skarbowa – 1

firmy taksówkarskie – 5

Instytut Meteorologii – 1

kluby sportowe – 3

Ludowy Zespół Jeździecki – 1

Mennica Państwowa – 1

obserwatorium astronomiczne – 1

ośrodki szkoleniowe – 3

Państwowa Inspekcja Radiowa – 1

Państwowe Gospodarstwo Rolne – 1

Państwowy Zakład Wychowawczy – 1

Prywatna Szkoła Języków Obcych – 1

Rada Gospodarki Materiałowej – 1

Rejonowy Dozór Techniczny – 1

restauracje – 3

Stacja Kwarantanny i Ochrony Roślin – 1

straż pożarna – 1

Wojskowy Dom Wypoczynkowy – 1

Wrocławski Klub Łączności – 1

Związek Łowiecki – 1

Geneza WSI

W 1980 r. władze komunistyczne – świadome głębokości kryzysu społeczno-gospodarczo-politycznego – przewidywały zasadnicze pogorszenie się sytuacji państw komunistycznych i ograniczenie możliwości oddziaływania na zewnątrz. Spodziewano się zaostrzenia sytuacji militarno-politycznej, a nawet uważano za realny wybuch wojny. W związku z tym postawiono przed oddziałami operacyjnymi wywiadu wojskowego zadanie sformułowania koncepcji utrzymania bezpiecznej łączności między centralą a agenturą działającą w krajach zachodnich7. Wybrano plan, który przewidywał stworzenie na terenie pasa krajów neutralnych – ciągnącego się od Skandynawii po południowe wybrzeża Morza Śródziemnego – sieci spółek. Bazować miano na istniejących spółkach polonijnych, ale planowano też utworzyć nowe i pozyskać już istniejące spółki zagraniczne. Przedsiębiorstwa te, działając jako legalne firmy gospodarcze, miały być tajnymi ekspozyturami komunistycznego wywiadu wojskowego i koncentrowałyby się na tworzeniu sieci przekazywania informacji od agentury umieszczonej w krajach zachodnich do sowieckiej centrali. Przewidywano, że uruchomienie takiej sieci potrwa do 10 lat. Zakładano, że przedsięwzięcie będzie wymagało dużych nakładów finansowych, bo firmy będą musiały utrzymać się na zachodnich rynkach. Przewidywano także wykorzystywanie jako części składowych systemu łącznikowego firm przesyłających do kraju paczki oraz rozpracowywano pod tym samym kątem międzynarodową łączność systemu TIR8.

Komisja w toku pracy zidentyfikowała przynajmniej cztery źródła finansowania sieci firm tworzonych przez wywiad PRL – zapoczątkowane już w latach 80., a kontynuowane później:

1. Były to dochody z przemycanych z Zachodu części komputerowych, chronionych w latach 80. przez COCOM zakazem eksportu do krajów komunistycznych, a niezbędnych obozowi sowieckiemu w wyścigu zbrojeń. Komisja udokumentowała przynajmniej dwa przypadki zaangażowania wywiadu wojskowego PRL w operacje tego rodzaju. Pierwszy dotyczył zorganizowanej w latach 1983-1985 przez Grzegorza Żemka i Piotra Kuczyńskiego sieci pośredników, która – według ówczesnych organów ścigania – miała się składać z około stu osób odbierających nadchodzące z zachodu paczki z częściami komputerowymi. Paczki te były z wielkim zyskiem odsprzedawane zorganizowanej przez Żemka i prowadzonego przezeń agenta penetrującego NSZZ „S” firmie IMPOL. Z kolei IMPOL sprzedawał towar firmom wojskowym i należącym do MSW. Operacja była możliwa dzięki współdziałaniu wywiadu wojskowego PRL ze związanymi z nim firmami na Zachodzie. Żemek wytypował do tych działań – obok szwajcarskiej firmy Akerman Electronics – firmę BATAX Wiktora Kubiaka; współpracował też z firmami wskazanymi mu przez współzałożyciela IMPOL, Piotra Kuczyńskiego: „Capitami” z Belgii i ICL z Wielkiej Brytanii oraz z firmą Jerzego Pilcha-Kowalczyka z USA9. Olbrzymie zyski z nielegalnego handlu częściami komputerowymi zdobywały też IV i VIII departament Centralnego Zarządu Inżynierii, kierowany w końcu lat 80. przez Jerzego Dembowskiego działającego jako OPP „WIRAKOCZA”. Sprzedawane do ZSRR i do KRLD części komputerowe przynosiły – jak stwierdzono w jednym z raportów – zyski rzędu 500-600 tys. USD za jednorazową partię dostaw10.

2. Wywiad wojskowy zaangażowany był w nielegalne operacje finansowe polegające m.in. na:

a. zagranicznych operacjach bankowych typu „PORTOFOLIO” i „AKREDYTYWA”, przynoszących zyski rzędu 40% rocznie. Źródłem finansowania były m.in. fundusze Central Handlu Zagranicznego; przebieg niektórych z tych operacji znamy dzięki agenturalnym materiałom dotyczącym Grzegorza Żemka11. Jedną z nich (do dziś nie w pełni wyjaśnioną) była operacja udzielenia BATAX-owi Wiktora Kubiaka kredytu w wysokości 32 mln USD przez Żemka działającego w imieniu BHI (filię Banku Handlowego) w Luksemburgu, gdzie pełnił rolę dyrektora Komitetu Kredytowego; Żemek twierdził zresztą, że pożyczka ta nigdy nie została zrealizowana, a jedynie wydano rodzaj promesy pożyczki12. BATAX, jak się wydaje pełnił ważną rolę w strategii wywiadu wojskowego PRL13;

b. wykupie polskiego długu poprzez Fundusz Obsługi Zadłużenia Zagranicznego, kierowany przez współpracownika wywiadu tw. DIK (Grzegorz Żemek). W działania te Żemek zaangażował m.in. ABI14; Żemek został dyrektorem generalnym FOZZ po konsultacjach przeprowadzonych przez wywiad wojskowy i wywiad cywilny. W raporcie napisanym po tych konsultacjach stwierdził m.in., że „zyski, jakie można dodatkowo 'wycisnąć’ z tej operacji, sięgają rocznie sumy 500 mln dolarów”15;

c. przejmowaniu spadków byłych obywateli polskich zmarłych za granicą.

Udokumentowane zyski osiągnięte z tych operacji przekroczyły milion dolarów16;

d. handlu bronią z terrorystami arabskimi. W planach i zamierzeniach na rok 1990 Oddziału Y (o którego genezie i działaniu więcej niżej) napisano, iż handel bronią powinien stanowić ważne źródło „pozabudżetowego finansowania służb”. Janusz Onyszkiewicz jako Minister Obrony Narodowej wydał dyrektywę aprobującą pozabudżetowe finansowanie wojska17. Bolesław Izydorczyk wydał zgodę na operację sprzedaży broni do Sudanu i na Łotwę, co miało przynieść służbom zysk 200-400 tys. USD18.

3. Wywiad zakładał na terenie Polski – poprzez tajnych współpracowników działających w firmach krajowych – wspólne przedsięwzięcia (joint venture), mające przynieść szczególnie wielkie zyski. Do takich należała m.in. inwestycja polegająca na założeniu przez LOT oraz powołaną w Chicago firmę ABI kasyna gier hazardowych w Hotelu Marriot w Warszawie. Pośrednikiem w tej operacji – na konto którego ABI przekazało milion dolarów – była spółka BATAX Wiktora Kubiaka19.

4. Wywiad podejmował też wysiłki powołania firmy telewizyjnej. Pierwotnie zamierzonym celem tych działań miało być ułatwienie plasowania agentury na Zachodzie. Tak tłumaczył swoje działanie Grzegorz Żemek, który na zlecenie wywiadu miał podjąć w tej sprawie rozmowy z firmą ITI i reprezentującymi ją Janem Wejchertem i Mariuszem Walterem. Ważną rolę odegrał w tych działaniach pracujący w Filmie Polskim agent wywiadu, ale relacje były bardziej skomplikowane, bo istotną rolę w operacjach FOZZ odgrywał też Weinfeld, mieszkający w Kalifornii obywatel niemiecki pochodzenia polskiego, który m.in. posiadał przedsiębiorstwo medialne. Weinfeld i Żemek zaangażowali się w przejęcie holenderskiej firmy medialnej SEPP i w tym celu Żemek w imieniu FOZZ przekazał pełnomocnictwa należącej do Andrzeja Kuny firmie Biccarco, która wykupiła akcje SEPP20.

W latach 90. budowane wokół dawnego wywiadu (Zarządu II SG) służby wojskowe skoncentrowały swój wysiłek na tworzeniu aparatu krajowego i firm działających pod przykryciem. Konsekwencją tej praktyki było uzyskanie wpływu przez służby na życie gospodarcze i społeczne. Służby kładły też nacisk na zdobywanie pozabudżetowych środków finansowych21.

Począwszy od 1983 r. wywiad przechodzi zasadnicze przekształcenia, w wyniku których centralną rolę zaczyna w nim odgrywać nowo utworzony 1 listopada 1983 r. Oddział Y. To temu właśnie oddziałowi, którego większość żołnierzy przeszła przeszkolenie w ZSRR, powierza się realizację zadania reorientacji wywiadu i stworzenia sieci przedsiębiorstw mających stanowić tajne ekspozytury komunistycznych służb22.

2. Finanse WSI

Od listopada 1985 r. do kasy Oddziału Finansów Zarządu II wpływały kwoty pieniężne na tzw. depozyt operacyjny Oddziału Y, którego przeznaczeniem miało być finansowanie działalności operacyjnej w okresie zagrożenia i wojny. W 1985 r. – jak wynika z księgi Oddziału Y – „Łącznie uzyskano ok. 9 tys. dol. USA, z czego ponad 6 tys. wpłacono do kasy Zarządu”23. Pieniądze te pochodziły z wpływów pozabudżetowych wynikających z działalności operacyjnej Oddziału Y. Dochody były uzyskiwane z „dodatkowych prowizji, darowizn i dodatkowych zarobków uzyskiwanych przez oficerów pod przykryciem i współpracowników działających w firmach zagranicznych oraz z wpływów z operacji bankowych i nielegalnego przejęcia spadków zagranicznych”. Pozyskiwanie takich środków finansowych możliwe było dzięki decyzji Szefa Sztabu Generalnego nr POR/01643/74.

Środki z depozytu operacyjnego Oddziału Y nigdy nie były wpłacane na konta bankowe i stanowiły źródło finansowania operacji, wobec których niepożądane było ich ścisłe dokumentowanie.

W aktach dotyczących bieżącego depozytu walutowego Oddziału Y Zarządu II można odnaleźć szereg operacji finansowych, których przeznaczenia Komisja Weryfikacyjna do dnia dzisiejszego nie jest w stanie dokładnie określić. Niemniej odnaleziono dokumenty ukazujące, gdzie lokowano poszczególne kwoty pieniężne.

W 1988 r. Oddział Y udzielił swojemu współpracownikowi ps. „MERC” (Jan Załuska) na okres jednego roku oprocentowanej na 20% rocznie pożyczki w wysokości 50 tys. dolarów. Załuska został pozyskany w 1986 r. i był wykorzystywany do kupowania urządzeń „embargowanych” (co zwykle oznaczało części elektroniczne obłożone zakazem eksportu do krajów komunistycznych, którym USA i inne państwa zachodnie chciały w ten sposób utrudnić udział w wyścigu zbrojeń). Na początku lat 90. Załuska był właścicielem dwóch zarejestrowanych w Polsce firm („Carpatia” i „Agaricus”) oraz austriackiej firmy „Riedrich”. Udzielając pożyczki, Oddział Y zobowiązał Załuskę do zatrudniania wskazywanych mu osób oraz do odprowadzania 5% zysków z firm krajowych i 3% z firmy austriackiej. Można sądzić, że prawdziwym celem pożyczki były nielegalne operacje finansowe, choć w dokumentacji cel tej pożyczki ujęto inaczej: „Celem pożyczki było ścisłe związanie „MERCA” z Centralą oraz zapewnienie warunków plasowania w jego firmie naszych ludzi. Pożyczkę wraz z odsetkami „MERC” zwrócił do Centrali w styczniu 1991 r. Zgodnie z decyzją Szefa Wywiadu w styczniu 1991 r. wszystkie zobowiązania finansowe współpracownika względem Centrali zostały anulowane”24.

9 października 1990 r. z kasy Oddziału Y na podstawie pisma płk. Zdzisława Żyłowskiego przekazano płk. Konstantemu Malejczykowi 7 tys. dolarów USA. Brak dowodów zwrotu tej sumy lub wyjaśnienia celu jej wydatkowania.

Innym przykładem wykorzystywania środków finansowych przez Oddział Y było udzielenie w nieokreślonych celach inwestycyjnych pożyczki w wysokości 15 tys. dolarów konsultantowi ps. „YUGO”.

Dostępna dokumentacja w wielu przypadkach nie pozwala na stwierdzenie, w jakim celu i na jakie operacje finansowe oficerowie WSI pobierali środki z bieżącego depozytu walutowego Oddziału Y – czego przykładem jest notatka z 25 stycznia 1991 r., w której potwierdza się odbiór od płk. Żyłowskiego sumy 30 tys. dolarów, stanowiącej zwrot wydatku na inwestycje realizowane zgodnie z decyzją zawartą w piśmie Oddziału Y nr 0213/PO-Y/90. Ponadto dokument zawiera odręczny dopisek mówiący, że „nie osiągnięto korzyści przewidzianych w w/w notatce”25.

Z depozytu Oddziału Y korzystał także Zarząd III. Między innymi płk Eugeniusz Lendzion uzyskał 14 kwietnia 1992 r. za zgodą B. Izydorczyka zaliczkę w wysokości 100 tys. dolarów. Kwota ta miała być zabezpieczeniem „celów ujętych w planie z dn. 13.04.92 r. realizowanym w SKW krypt. Kontrakt nr 0110/92″26.

W dokumentacji finansowej można też znaleźć akceptację na wypłatę z depozytu Oddziału Y 100 tys. dolarów dla Marka Mackiewicza. Zgodę taką B. Izydorczyk wyraził 3 czerwca 1992 r.27

Środki finansowe tego depozytu Oddziału Y były także powiększane o środki z przedsięwzięć operacyjnych realizowanych w kraju (odnotowane są wpłaty w wysokości 1000 dolarów, 500 dolarów itp.) oraz za granicą przez np. Oddział 3 Zarządu III WSI (odnotowano wpływ sumy pieniężnej w wysokości 1500 DM).

Powyższe operacje finansowe, choć odnotowane w „Bieżącym depozycie walutowym Oddziału Y”, nigdzie indziej nie zostały odnotowane. W szczególności nie ma o nich wzmianki w prowadzonych przez szefa Wydziału Finansów teczkach dotyczących kont bankowych WSI28. Komisja Weryfikacyjna nie ustaliła, jaki był dalszy los tych środków. Ostatni wpis dotyczy operacji przeprowadzonej przez płk. Malejczyka i płk. Dukaczewskiego, którzy 5 lutego 1993 r. przekazali do depozytu oddziału finansów 552.160 franków francuskich i 43.700 zł. Pewnym śladem jest też zapis z 1991 r., który nakazuje wstrzymanie uzyskiwania dodatkowych pozabudżetowych środków finansowych w ramach działalności operacyjnej wywiadu wojskowego do czasu prawnego usankcjonowania działalności wywiadu wojskowego. Równocześnie podjęto decyzję o utworzeniu konta bankowego w trzech niezależnych bankach szwajcarskich, gdzie zdeponowano po 500 tys. dolarów w każdym.

Ta suma – 1,5 miliona dolarów wyprowadzonych z Polski przez wywiad – stanowiła minimalny zasób, z którym struktura ta rozpoczęła działalność w III RP. Suma ta nigdy nie została rozliczona. Nie wiemy, jak ją wydatkowano ani jakie przyniosła zyski, nigdy bowiem nie dokonano jej zbilansowania.

W świetle przytoczonych faktów postępowanie następujących osób wypełnia dyspozycję w art. 70a ust. 1 i 2 pkt 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego i Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego: gen. bryg. Marek Dukaczewski, gen. dyw. Bolesław Izydorczyk, płk Zdzisław Żyłowski, płk Konstanty Malejczyk, płk Eugeniusz Lendzion.

Działanie Jana Załuski wypełnia dyspozycję art. 70a ust. 2 pkt 1 powołanej wyżej ustawy.

W opisanym okresie Szefem WSI był kadm. Czesław Wawrzyniak.

3. Penetracja rosyjska: zagrożenia dla

wewnętrznego

i zewnętrznego

bezpieczeństwa

państwa

Sowieckie służby specjalne (KGB i GRU) utworzyły i ściśle kontrolowały wojskowe służby specjalne PRL. Tak było w latach 40. i nie uległo to zasadniczej zmianie do 1989 r.

W Zarządzie II Sztabu Generalnego oraz w Wojskowej Służbie Wewnętrznej służby sowieckie miały swoje stałe przedstawicielstwa, w których umieszczani byli rezydenci GRU i KGB. Także na poziomie struktur terenowych WSW nawiązane były stałe kontakty z oficerami GRU, którzy ochraniali poszczególne jednostki wojsk radzieckich. Mieli oni swobodny dostęp do kadry kontrwywiadu i wywiadu wojskowego PRL oraz do ich bazy operacyjnej, w tym do dokumentów operacyjnych, lokali konspiracyjnych, osobowych źródeł informacji oraz do informacji o pozostałych współpracownikach.

Kadra WSI

WSI powstały w październiku 1991 r. z połączenia WSW i Zarządu II SG. Mimo nowej nazwy i zmienionego kierownictwa WSI utrzymały zasadniczą cechę służb specjalnych krajów podległych ZSRR: ich kadra składała się z wybranych i zaufanych ludzi, którzy przeszli specjalne szkolenia gwarantujące lojalność, przy czym w czasach komunistycznych służby sowieckie miały decydujący wpływ na politykę kadrową w Zarządzie II SG, w WSW i w całym LWP. Tylko wytypowane przez nie osoby były przewidziane do sprawowania dowódczych funkcji w wojskowych służbach specjalnych PRL oraz do służby w dyplomacji wojskowej, szczególnie w państwach NATO. Była to tzw. „kadra perspektywiczna”, czyli oficerowie, którzy w przyszłości mieli objąć stanowiska dowódcze. Zakwalifikowane do tego grona osoby kierowano na szkolenie przez GRU lub KGB w Związku Sowieckim lub innych krajach bloku komunistycznego.

Analiza oświadczeń złożonych przed Komisją Weryfikacyjną oraz wybranych spraw operacyjnych wskazała na istotne znaczenie w służbie osób, które przeszły szkolenie w ZSRR lub w szkołach wojskowych innych krajów obozu. Z zebranych danych wynika, że od początku lat 70. rozpoczęto cykliczne szkolenia polskich oficerów w szkołach KGB i GRU. Były to studia magisterskie (dzienne lub wieczorowe), studia podyplomowe (sześcio- lub dziewięciomiesięczne) lub trzymiesięczne kursy, które organizowano w zamkniętych budynkach specjalnych29. Wciąż nie dysponujemy pełnymi danymi o liczbie absolwentów i rodzaju szkół, które kończyli.

Przykładowo w jednym tylko roku szkolnym 1973/1974 w 21 wyższych uczelniach ZSRR przebywało na przeszkoleniach 127 polskich słuchaczy ze służb specjalnych. O dynamice zmian świadczy fakt, że – jak czytamy w sprawozdaniu zastępcy attaché wojskowego przy Ambasadzie PRL w Moskwie – „ilość słuchaczy przeszkolonych w jednym roku wzrosła na przestrzeni ostatnich 3 lat prawie trzykrotnie”30. Według innych, zebranych dotychczas przez Komisję materiałów, od początku lat 70. do roku 1989 w szkołach w ZSRR przebywało przynajmniej 800 oficerów z Polski.

Skierowanie na szkolenie w ZSRR było traktowane jako wyróżnienie za postawę ideową, efekty pracy i lojalność. Kandydaci do szkoleń mieli spełniać kryteria31:

* nienagannej postawy ideologicznej;

* potwierdzonej i stale weryfikowanej lojalności wobec systemu;

* predyspozycji do realizacji zadań operacyjnych;

* bezwzględnego realizowania poleceń przełożonych.

Ukończenie szkolenia w ZSRR było warunkiem objęcia kierowniczego stanowiska w służbach specjalnych PRL. Taka polityka kadrowa zapewniała oczekiwany przez Rosjan stopień kontroli i integracji wojskowych służb specjalnych PRL ze służbami sowieckimi32.

Na podstawie relacji uczestników kursów wiadomo, że w ich trakcie dochodziło do ujawnienia procedur i szczegółów działań operacyjnych służb PRL. Oficerowie byli pod nieprzerwaną obserwacją sowieckich służb specjalnych. Jak wynika z tych relacji, w internatach oraz w salach wykładowych założone były podsłuchy, a każde wyjście poza teren tych obiektów zawsze odbywało się w towarzystwie tzw. „ogona”. Jest też prawdopodobne, że KGB werbowało polskich żołnierzy. Na zajęciach szczegółowo wypytywano o metody operacyjne stosowane w Polsce, zaś wykładowcy przekazywali jedynie książkową i zdezaktualizowaną wiedzę. Organizowanie przez GRU i KGB kursów dla żołnierzy krajów bloku wschodniego ukierunkowane było na zdobycie wiedzy na temat uczestników kursów, ich nałogów i przyzwyczajeń, stworzenia ich profili psychologicznych i na poszerzenie wiedzy o składzie kadrowym służb33.

„Kadra perspektywiczna” była kierowana z Polski także do sowieckich wyższych szkół wojskowych i cywilnych oraz do akademii dyplomatycznych znajdujących się pod ścisłą kontrolą sowieckich służb specjalnych. Szkolenia w ZSRR przeszli m.in. szefowie WSI (kontradmirał Kazimierz Głowacki i gen. Marek Dukaczewski) oraz kolejni szefowie wywiadu, w tym płk Waldemar Żak i ostatni z nich, płk Krzysztof Surdyk. Szkolenie w ZSRR przeszli także szefowie Oddziału Bezpieczeństwa WSI: płk Marek Witkowski (kurs GRU) i płk Andrzej Ziętkiewicz (kurs KGB). Szkoleni byli także oficerowie pod przykryciem z Oddziału Y (późniejszy Oddział 22 Zarządu II)34. Na szkolenia kierowane były osoby w średnim wieku, ze znajomością języków obcych i dobrymi wynikami w pracy operacyjnej. Ostatnie szkolenia prowadzone były przez KGB i GRU jeszcze na przełomie lat 80. i 90., gdy rozpad bloku komunistycznego był już nieuchronny. Według danych posiadanych przez Komisję Weryfikacyjną na sowieckie kursy wysłano oficerów, co do których planowano, iż po zmianach politycznych obejmą w nowych służbach specjalnych stanowiska kierownicze (oraz agenturę wpływu). Dla niektórych uczestników było to już drugie takie szkolenie35. Przypadki szkolenia oficerów WSI w Rosji odnotowano jeszcze w 1992 i 1993 r.36

Fakt, że do 2006 roku w strukturach WSI służyło kilkudziesięciu absolwentów sowieckich szkoleń i kursów świadczy jednak o tym, że do tego czasu zasadniczych zmian w wojskowych służbach specjalnych RP nie przeprowadzono. Sytuację tę obrazuje zestawienie funkcji, jakie w poszczególnych komórkach organizacyjnych WSI pełnili niektórzy z oficerów szkolonych w ZSRR37:

Szefowie WSI

1. gen. bryg. Dukaczewski Marek (2001-2006)

2. kadm. Głowacki Kazimierz (1996-1997)

3. gen. dyw. Izydorczyk Bolesław (1992-1994)

Zastępcy Szefa WSI

1. płk Januchta Roman (1996-1998)

2. płk Janus Stefan (1996-1997)

3. płk Puchta Janusz (1991-1992)

Agenturalny Wywiad Operacyjny

1. płk Czyżyk Julian (1975-1988)

2. ppłk Głowicki Marek (1975)

3. płk Krużel Andrzej (1979-1983)

4. płk Ludwichowski Stanisław (1975-1977; 1980-1982; 1990)

5. płk Mąka Dobrosław (1976; 1977-1980; 1984-1987)

6. płk Pieniak Janusz (1975; 1976-1981; 1984-1986)

7. kmdr por. Russjan Jerzy (1987-1990)

8. ppłk Smaza Stefan (1975; 1976-1985; 1986-1990)

9. płk Staluszka Władysław (1983-1989)

10. płk Worożbit Zbigniew (1977-1979)

11. płk Wysocki Marek (1976-1980; 1981-1983)

Oddział Y (Oddział 22)

1. płk Bekier Maciej (b. d.)

2. płk Biernat Zygmunt (1983-1984)

3. ppłk Bobek Janusz (b. d.)

4. mjr Bolewski Ryszard (b. d.)

5. ppłk Cibulla Jan (b. d.)

6. płk Dunal Henryk (1983-1986)

7. kontradm. Głowacki Kazimierz (1983-1986)

8. ppłk Głowicki Marek (1985-1986)

9. płk Lipert Cezary (1983-1989)

10. kmdr Lewicki Ryszard (1990)

11. płk Michalski Grzegorz (1987-1989 szef Oddziału Y)

12. kpt. Romański Kazimierz (b. d.)

13. ppłk Siwanowicz Ryszard (b. d.)

14. płk Sosnowski Ryszard (1983-1987)

15. płk Surdyk Krzysztof (b. d.)

16. ppłk Szuba Tadeusz (1983-1984)

17. płk Witkowski Marek (1985-1988)

18. płk Worożbit Zbigniew (1987)

19. płk Żyłowski Zdzisław (1984-1991)

Biuro/Zarząd Studiów i Analiz

1. ppłk Adamczyk Krzysztof – specjalista (1995-1999; ZSiA 1999-2004)

2. płk Arczyński Janusz – starszy specjalista (1991-1994)

3. płk Bartkowiak Henryk – szef oddziału (1993-1996)

4. płk Bekier Maciej – szef oddziału (1998-1999, ZSiA 1999-2001)

5. płk Biernat Zygmunt – zastępca szefa biura studiów i analiz (1997-1999)

6. płk Błaszczak Marian – szef oddziału (1996-1997)

7. płk Budzik Zdzisław – szef oddziału (1998-1999, ZSiA 1999-2005)

8. mjr Doroz Marek – specjalista (ZSiA 2002-2004)

9. kmdr Dziubiński Ryszard – główny specjalista (1996-1997)

10. mjr Ferenz Arkadiusz – starszy projektant (1996-1999)

11. płk Gajewski Bonifacy – szef biura studiów i analiz (1995-1997)

12. płk Kendziorek Zdzisław – szef oddziału (1991-1992)

13. ppłk Kłoczewski Marek – starszy specjalista (1995-1999)

14. płk Kośla Piotr – szef oddziału (1991-1994)

15. mjr Lis Jerzy – oficer (1993-1995)

16. płk Lisiak Marek – szef oddziału (2002-2003)

17. płk Mazurkiewicz Artur – zastępca szefa zarządu (ZSiA 1999-2001)

18. płk Nowak Marek – starszy specjalista (1993-1996; ZSiA 2000-2003)

19. ppłk Obolewicz Zbigniew – starszy specjalista (1996-1999, ZSiA 1999)

20. ppłk Piars Stanisław – specjalista (1996-1998; ZSiA 2001-2003)

21. kmdr ppor. Rygiel Jacek – starszy oficer (1997)

22. płk Sabak Zbigniew – główny specjalista (ZSiA 2004-2005)

23. ppłk Stocki Jerzy – starszy oficer (1991-1994)

24. płk Szubert Jerzy – szef oddziału (2000-2002)

25. płk Tratkiewicz Andrzej – zastępca szefa oddziału (ZSiA 2004-2005)

26. płk Twardowski Wiesław – z-ca szefa oddziału (1993-1999)

27. płk Wolak Jan – starszy specjalista (ZSiA 2001-2002)

28. płk Woźniak Maciej – szef oddziału (1996-1999)

29. płk Wysocki Marek – zastępca szefa oddziału (1996-1999)

30. płk Zawiliński Kazimierz – główny specjalista (1995-1996)

Zarząd II

1. płk Bazylak Stanisław – szef oddziału (1999-

-2003)

2. płk Boryszczyk Romuald – szef oddziału (1996-1998)

3. płk Broda Krzysztof – starszy specjalista (1997-1999)

4. płk Bury Władysław – starszy oficer (1996-

-2000)

5. płk Czyżyk Julian – szef ekspozytury (1998-

-2003)

6. gen. bryg. Dukaczewski Marek – główny specjalista (1992-1997)

7. płk Gajewski Bonifacy – szef zarządu (1997)

8. płk Gapys Władysław – zastępca szefa zarządu (2004-2005)

9. ppłk Głowicki Marek – starszy oficer (1991-1999)

10. ppłk Goszczycki Tomasz – szef ekspozytury (1998-2000)

11. ppłk Gryss Wojciech – szef ekspozytury (1994-1998)

12. gen. bryg. Izydorczyk Bolesław – szef zarządu wywiadu (1991-1992)

13. ppłk Jesionowski Janusz – zastępca szefa oddziału – szef wydziału (1998-1999)

14. płk Jurgielewicz Stanisław – starszy oficer (1991-1995)

15. kmdr Karczewski Czesław – główny specjalista (1997-1998)

16. płk Kastelik Marian – zastępca szefa ekspozytury (1996-1999)

17. ppłk Kozłowski Andrzej – starszy specjalista (1991-1992; 1997)

18. płk Krajewski Zbigniew – szef ekspozytury (1998-1999)

19. płk Leśniowski Tadeusz – szef ekspozytury (1993-1997)

20. płk Lipert Cezary – szef zarządu (1996-1997)

21. płk Lisiak Marek – szef oddziału (2003)

22. płk Ludwichowski Stanisław – szef ekspozytury (1996-1999)

23. płk Łączyński Wit – szef oddziału (1992-1995)

24. płk Łuczkiewicz Robert – szef ekspozytury (1995-1999)

25. płk Marzęda Włodzimierz – zastępca szefa oddziału (1996-1999)

26. mjr Moskała Jerzy – starszy oficer (1997)

27. płk Paciorek Wojciech – zastępca szefa oddziału (1995-1999)

28. płk Paraszczuk Józef – starszy oficer (1991-1996)

29. płk Pater Jerzy – szef ekspozytury (1996-1999)

30. płk Pieniak Janusz – główny specjalista (2001-2004)

31. ppłk Przelaskowski Witold – szef ekspozytury (2003-2004)

32. płk Puchała Zygmunt – szef zarządu (2001)

33. płk Rosowski Jan – szef wydziału (1993-1999)

34. ppłk Rudziński Zbigniew – zastępca szefa oddziału (1999-2001)

35. kmdr por. Russjan Jerzy – szef ekspozytury (1996-1999)

36. kmdr ppor. Rygiel Jacek – zastępca szefa ekspozytury (1997-1999)

37. płk Sosnowski Ryszard – szef oddziału (1992-1995)

38. płk Staluszka Władysław – szef ekspozytury (1993-1996)

39. ppłk Staniszewski Andrzej – zastępca szefa ekspozytury (1996-1999)

40. ppłk Stocki Jerzy – starszy oficer (1994-1995)

41. płk Surdyk Krzysztof – szef zarządu (2003-2006)

42. ppłk Szlakowski Wojciech – starszy oficer oddziału (1992)

43. płk Szołucha Michał – zastępca szefa zarządu (1998-2000)

44. płk Szubert Jerzy – starszy oficer (1996-1998)

45. płk Ubych Tadeusz – szef oddziału

(1998-1999)

46. płk Witaszczyk Kazimierz – szef ekspozytury (1997-2002)

47. płk Worożbit Zbigniew – szef oddziału (1991-1995)

48. płk Woźniak Ryszard – szef ekspozytury (1996-1997)

49. ppłk Wysokowicz Marek – szef ekspozytury (1992-1997; 1998-2001)

50. płk Zadora Jerzy – szef oddziału (1998-1999)

51. płk Żyłowski Zdzisław – główny specjalista (1991-1992)

Zarząd III

1. płk Białek Adam – starszy oficer (1996-1999)

2. płk Bocianowski Ryszard – szef oddziału (1992-1995)

3. płk Boczek Waldemar – szef oddziału (2002)?

4. płk Bortnowski Andrzej – starszy oficer (1991-1993)

5. płk Broda Krzysztof – zastępca szefa biura (1999-2002)

6. płk Czapliński Marek – szef oddziału

(1996-1999)

7. płk Kalina Lech – z-ca szefa zarządu (1993-1995)

8. płk Koczkowski Mieczysław – starszy specjalista (1998-2000)

9. ppłk Kowalski Wiesław – starszy specjalista (1998-2001)

10. ppłk Kuczyński Zygmunt – zastępca szefa oddziału (1999-2000)

11. płk Kulita Mieczysław – główny specjalista (1995-1996)

12. płk Lendzion Eugeniusz – zastępca szefa biura (2002-2003)

13. płk Lipert Cezary – szef oddziału (1993-1994)

14. płk Lisak Krzysztof – zastępca szefa oddziału (1999-2001)

15. ppłk Listowski Jerzy – starszy oficer

(1998-1999)

16. płk Mikołajczyk Czesław – szef oddziału (2001-2004)

17. ppłk Nabożny Stanisław – starszy specjalista (1996-1999)

18. płk Nowakowski Marek – szef oddziału (1991-1998)

19. ppłk Packo Wiesław – zastępca szefa oddziału (1992-1997)

20. płk Paraszczuk Józef – starszy specjalista (1996-1998)

21. ppłk Piars Stanisław – starszy specjalista (2004)

22. płk Przepiórka Marian – starszy specjalista (1997)

23. ppłk Radzewicz Edmund – starszy specjalista (1997-1998)

24. płk Rzepecki Jerzy – szef zarządu (1997-1999)

25. płk Sadowski Romuald – starszy specjalista (1996-1998)

26. ppłk Szałaciński Zbigniew – zastępca szefa oddziału (2005)

27. ppłk Szlakowski Wojciech – starszy specjalista (2000-2003)

28. płk Wiluś Jerzy – starszy specjalista (1994-1995; szef oddz. 1995-1999)

29. płk Witkowski Marek – starszy specjalista (1991-1993)

30. płk Wołoszyk Maciej – starszy specjalista (1993-1996)

31. płk Ziętkiewicz Andrzej – starszy specjalista (b. d.)

32. płk Żyrek Emil – starszy oficer oddziału (1981-1990)

Centrum Szkolenia Wojskowych Służb Informacyjnych

1. płk Dąbroś Lucjan – zastępca komendanta centrum, szef oddziału (2001-2002)

2. kmdr Karczewski Czesław – kierownik cyklu (1998-2002)

3. płk Kobacki Jerzy – kierownik cyklu (1996-1998)

4. ppłk Kozłowski Andrzej – starszy wykładowca (1997-1998)

5. kmdr Lewicki Ryszard – z-ca komendanta centrum, komendant centrum (1992-1996)

6. ppłk Krajewski Tadeusz – wykładowca (1990-1996)

7. płk Pierzak Zbigniew – zastępca komendanta (2000-2005)

8. płk Przepiórka Marian – kierownik cyklu (1997-1998)

9. ppłk Szlakowski Wojciech – wykładowca lektoratu j. obcych (1991-1992)

10. płk Targiński Edward – starszy wykładowca (1995-1998)

Zakład Zabezpieczenia Technicznego

1. płk Andrzejewski Michał – zastępca szefa oddziału (1995-1998)

2. płk Kożuchowski Andrzej – szef oddziału (1990-1997)

3. ppłk Kujawa Bogdan – starszy oficer organizacyjno-kadrowy (1992)

4. płk Lorek Kazimierz – szef oddziału (1995-1995)

5. płk Pieniak Janusz – kierownik zakładu (1992-1995)

6. ppłk Rak Piotr – szef oddziału (1994-2000)

7. płk Winnicki Ryszard – z-ca kierownika zakładu (1992-1996)

8. płk Żyrek Emil – szef oddziału (1996-1999)

Centrum Bezpieczeństwa

Teleinformatycznego

1. płk Kasperek Jan – dyrektor (1999)

2. płk Mąka Dobrosław – szef centrum (2001-2003)

3. płk Polkowski Krzysztof – szef centrum (2004-2006)

4. płk Rembacz Bogdan – szef wydziału (2000-2001)

Oddział Kontrwywiadu Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej

1. płk Bocianowski Ryszard – szef oddziału (1990-1997)

2. płk Bugajny Jacek – zastępca szefa wydziału (1992-1997)

3. ppłk Choptowy Kazimierz – zastępca szefa wydziału (1994-1997)

4. ppłk Dudys Henryk – specjalista (2001-2004)

5. ppłk Karski Tadeusz – szef wydziału (1992-1997)

6. ppłk Walczak Lech – szef wydziału (1992-1996)

Oddział Kontrwywiadu

Pomorskiego Okręgu Wojskowego

1. płk Białek Adam – szef wydziału (1990-1996)

2. ppłk Cichocki Marek – zastępca szefa oddziału (1993-1996)

3. ppłk Domagalski Andrzej – starszy oficer (1990-1997)

4. ppłk Kiepas Bogdan – starszy oficer (1990)

5. płk Kowalik Ryszard – szef wydziału (1993-2001)

6. ppłk Kowalski Wiesław – szef wydziału (1990-1995)

7. ppłk Kuwik Stanisław – szef wydziału (1995-1996)

8. płk Musiałek Tadeusz – szef oddziału (1995-1997)

9. płk Pasternak Zenon – szef wydziału (1992-2001)

Oddział Kontrwywiadu

Marynarki Wojennej

1. płk Bałuch Adam – szef oddziału (1990-1997)

2. ppłk Domagalski Andrzej – szef wydziału (1997)

3. ppłk Haryszyn Jan – szef wydziału (1998-2001)

4. płk Jarosławski Andrzej – szef oddziału (1990-1997)

5. ppłk Nawieśniak Jacek – starszy oficer (1990)

6. ppłk Snarski Krzysztof – szef wydziału (1996-1998)

Oddział Kontrwywiadu Śląskiego Okręgu Wojskowego

1. ppłk Basiński Paweł – zastępca szefa wydziału (1992-1996)

2. ppłk Bisaga Jan – zastępca szefa wydziału (1993-1996)

3. płk Cieślak Ireneusz – szef wydziału (1990)

4. ppłk Jankowski Wiesław – szef wydziału (1990-1996)

5. płk Popławski Jerzy – szef wydziału (1990-1993)

6. ppłk Szajerka Wiesław – szef wydziału (1990-1997)

7. ppłk Świder Józef – starszy oficer (1990-1997)

8. płk Wojtczak Tadeusz – szef wydziału (1990-1998)

Oddział Kontrwywiadu Warszawskiego Okręgu Wojskowego

1. płk Dąbroś Lucjan – szef wydziału (1992-1997)

2. płk Gwizdała Władysław – szef wydziału (1990-1993)

3. płk Jankowski Jerzy – szef wydziału (1990-1996)

4. płk Pierzak Zbigniew- zastępca szefa oddziału (1995-2000)

5. płk Śliwiński Tadeusz – szef wydziału (1992-1996)

6. ppłk Zawadzki Krzysztof – zastępca szefa wydziału (1996-1997)

7. płk Zieliński Władysław – szef wydziału (1990)

Oddział Kontrwywiadu Instytucji Centralnych MON

1. płk Dolata Władysław – szef oddziału (1990)

2. płk Szostek Józef – starszy specjalista (1990-1992)

Biuro Ataszatów Wojskowych

1. płk Biegański Stanisław – szef biura (1996)

2. płk Demski Zbigniew – szef oddziału (1998-2000)

3. ppłk Goszczycki Tomasz – zastępca szefa oddziału (2001-2004)

4. płk Klimek Tomasz – zastępca szefa biura (1996-1999, 2002-2005)

5. płk Kolasa Kazimierz – szef biura (1997-1999)

6. płk Pelczar Władysław – szef oddziału (1991-1992)

7. ppłk Szlakowski Wojciech – starszy oficer (1996-1997)

8. płk Woźniak Ryszard – szef oddziału (2003-2004)

Ataszaty wojskowe

1. płk Henryk Bartkowiak – 1994 attaché w Jugosławii; 1992 attaché w Syrii

2. płk Bekier Maciej – 1997 attaché w Austrii; 2003 attaché w Niemczech; 2006 przeniesienie BAW

3. płk Biegański Stanisław – 1977-1980 z-ca attaché w USA; 1987-1990 attaché w Berlinie Zach.

4. kpt. Bobek Janusz – 1988-1992 attaché w Szwecji; 1993-1997 attaché w Rosji

5. płk Bortnowski Andrzej – 1993-1996 attaché na Białorusi

6. płk Boryszczyk Romuald – 1992-1995 attaché w Egipcie; 1999 attaché w Chorwacji

7. płk Bury Władysław – od 2002 attaché w Jugosławii

8. ppłk Cibulla Jan – 1989-1992 attaché we Francji; 1995 attaché w Belgii

9. płk Cukierski Kazimierz – 1974-1978 z-ca attaché w Wlk. Brytanii; 1990-1993 attaché w Wlk. Brytanii

10. płk Czerwonka Władysław – 1975-1978 z-ca attaché w Belgii

11. płk Czyżyk Julian – 1993-1997 z-ca attaché w Wlk. Brytanii; 2003-2006 attaché w Malezji; 2006 przeniesiony do BAW

12. płk Demski Zbigniew – 1993-1996 z-ca attaché w Izraelu; 2000-2003 attaché w Grecji

13. płk Edward Duda – 1982-1986 z-ca attaché w Libanie

14. gen. bryg. Dukaczewski Marek – 1990-1992 attaché w Norwegii

15. kmdr Dziubiński Ryszard – 1984-1988 z-ca attaché w Wlk. Brytanii; 1992-1995 attaché w Danii; 1997-1999 attaché w Szwecji

16. płk Cempa Eugeniusz – 1999-2002 attaché we Francji

17. płk Ferenz Bogdan – 1978-1982 attaché w Szwecji; 1990-1992 attaché w Niemczech

18. mjr Ferenz Arkadiusz – 1990-1991 z-ca attaché w Norwegii

19. płk Gajews ki Bonifacy – 1974-1978 rzeczoznawca ataszatu w Berlinie Zach.; 1983-1986 attaché w Szwajcarii; 1991-1994 attaché w Rumunii

20. płk Gapys Władysław – 1979-1981 rzeczoznawca ataszatu w Danii; 1989-1992 attaché w Danii

21. kontradm. Głowacki Kazimierz – 1979-1983 z-ca attaché w Kanadzie; 1986-1990 attaché w Wlk. Brytanii

22. kmdr Góreczny Ireneusz – 1996-1999 attaché w Wlk. Brytanii; 2002-2004 attaché we Francji; 2006 przeniesiony do BAW

23. płk Grodzki Paweł – 1991-1994 attaché w Japonii

24. płk Gryz Jerzy – 1979 rzeczoznawca ataszatu w Norwegii; 1982-1986 rzeczoznawca ataszatu w Szwecji; 1993-1996 attaché we Francji;

25. gen. bryg. Izydorczyk Bolesław – 1982-1984 z-ca attaché w USA; 1994-1995 attaché w USA; 1995-1997 attaché w Kanadzie

26. płk Januchta Roman – 2004-2006 attaché w Kazachstanie

27. płk Janus Andrzej – 1991-1992 oraz 1994-1997 attaché w Bułgarii

28. płk Janus Stefan – 1981-1984 z-ca attaché w Austrii; 1992-1995 attaché w Niemczech; 1999 attaché w Szwajcarii

29. kmdr. Karczewski Czesław – 1983-1985 oficer ataszatu w NRD; 1985-1986 z-ca attaché w Berlinie Zach.; 1992-1996 attaché na Ukrainie; 2004-2006 attaché na Litwie

30. płk Kędziorek Zdzisław – 1986-1989 attaché w Szwajcarii

31. płk Klimek Tomasz – 1989-1992 attaché w Wlk. Brytanii; 1999-2002 attaché w Japonii

32. płk Klisowski Zbigniew – 1978-1983 rzeczoznawca ataszatu; 1998-2002 attaché w Estonii

33. płk Kobacki Jerzy – 1986-1988 z-ca attaché we Włoszech; 1998-2001 attaché we Włoszech

34. płk Kolasa Kazimierz – 1979-1981 attaché w Turcji; 1986-1989 attaché w Turcji; 1999-2000 attaché na Słowacji

35. płk Kośla Piotr – 1978-1980 rzeczoznawca ataszatu we Francji; 1994-1996 z-ca attaché w Rosji

36. ppłk Kozłowski Andrzej – 1993-1996 z-ca attaché w Bułgarii

37. płk Krużel Andrzej – 1976-1979 attaché w Finlandii; 1993-1997 attaché w Czechach

38. płk Lendzion Eugeniusz – 1997-2000 z-ca attaché w Rosji; 2003-2004 attaché na Łotwie

39. płk Lesiński Jan – 1974-1977 rzeczoznawca w ataszacie w Wlk. Brytanii; 1994-1996 attaché w Japonii

40. płk Leśniowski Tadeusz – 1990-1993 attaché w Austrii; 1997-2000 attaché w Rumunii

41. gen. bryg. Lewandowski Andrzej – od 2004 attaché w Rosji

42. kmdr Lewicki Ryszard – 1973-1976 rzeczoznawca ataszatu w Danii; 1982-1984 attaché w Szwecji

43. płk Lipert Cezary – 1978-1981 rzeczoznawca w Berlinie Zach.; 1989-1992 attaché w Szwajcarii; 1997-2001 attaché w Austrii; od 2004 attaché obrony w Czechach

44. mjr Lis Jerzy – 1995-1998 z-ca attaché na Węgrzech

45. płk Lisak Marek – 1997-2000 attaché na Węgrzech; 2003-2004 attaché w Wlk. Brytanii

46. płk Łączyński Wit – 1972-1975 rzeczoznawca w ataszacie na Kubie; 1983-1987 attaché we Włoszech; 1995-1999 attaché w Chorwacji

47. płk Marzęda Włodzimierz – 1999-2003 attaché na Litwie

48. płk Matuszak Tadeusz – 1986-1988 z-ca attaché w Austrii; 1994-1997 attaché w Rumunii

49. płk Mazurkiewicz Artur – 1986-1989 attaché w Danii; 1994-1997 attaché w Szwecji; 2002-2004 attaché w Danii

50. płk Mąka Dobrosław – 1980-1983 rzeczoznawca ataszatu we Francji; 1990-1993 attaché w Szwecji; od 2003 attaché w Kanadzie (w 2004, 3 miesiące w dyspozycji MON)

51. płk Michalski Grzegorz – 1990-1995 attaché w Turcji

52. gen. bryg. Mika Henryk – 1997-1999 attaché w Chinach

53. gen. bryg. Mikrut Czesław – 1997-1999 attaché w Indiach

54. płk Nowak Marek – 1990 z-ca attaché w NRD; 1996-2000 attaché w Niemczech; 2003-2004 attaché w Holandii

55. ppłk Obolewicz Zbigniew – 1993-1996 z-ca attaché w Czechach

56. gen. bryg. Olesiak Marian – 1997-2000 attaché w Rosji

57. płk Pelczar Władysław – 1983-1987 attaché w Finlandii; 1993-1997 attaché na Węgrzech

58. ppłk Piars Stanisław – 1998-2001 attaché na Węgrzech; 2003-2004 z-ca attaché na Węgrzech; od 2004 attaché na Węgrzech

59. płk Pieniak Janusz – 1981-1984 z-ca attaché w Belgii

60. płk Polkowski Krzysztof – 1996-1999 z-ca attaché w USA; 1999-2003 szef oddziału IHQ CENTRE NIEMCY – Dowództwo Sztabu NATO

61. płk Puchta Janusz – 1973-1976 z-ca attaché w Chinach; 1979-1982 attaché w Egipcie;

1987-1990 attaché w Chinach

62. płk Romański Kazimierz – 1989-1984 attaché w Egipcie; 1995-1996 attaché na Łotwie

63. płk Rudnicki Edward – 1972-1974 rzeczoznawca ataszatu w Norwegii; 1994-1996 attaché w Jugosławii

64. kmdr. por Russjan Jerzy – 1990-1993 ekspert w ataszacie w Niemczech

65. gen. Sadzonek Władysław – 1999-2000 attaché w Kanadzie

66. gen. dyw. Słowiński Jerzy – 1995-1999 attaché w Egipcie

67. ppłk Smaza Stefan – 1996-1999 z-ca attaché w Czechach

68. płk Sobkowski Jan – 1979-1982 attaché w Austrii

69. ppłk Solak Janusz – 1999-2002 z-ca attaché w Rumunii

70. płk Sosnowski Ryszard – 1977-1979 rzeczoznawca ataszatu we Francji; 1987-1991 attaché w Syrii; 1995-1998 attaché w Izraelu

71. płk Staluszka Władysław – 1979-1982 rzeczoznawca w ataszacie w USA; 1989-1992 attaché w Finlandii; 1997-1999 attaché w Japonii

72. ppłk Stocki Jerzy – 1995 z-ca attaché w Rumunii

73. płk Surdyk Krzysztof – 1999-2002 attaché w Finlandii

74. ppłk Szlakowski Wojciech – 1997-2000 z-ca attaché obrony w Wlk. Brytanii; 2002-2003 attaché w Kuwejcie; 2003-2006 MONS Belgia – NATO

75. płk Szołucha Michał – 1990-1993 attaché w Niemczech; 2000-2003 attaché w Austrii; kandydat na attaché w Niemczech

76. płk Szubert Jerzy – 1990-1993 z-ca attaché w Wlk. Brytanii; 2003-2006 attaché w Grecji

77. ppłk Szulik Władysław – 1982-1983 st. oficer w Syrii; 1987-1989 attaché w Holandii

78. kmdr. por. Tomaszewicz Ryszard – 1973-1977 rzeczoznawca ataszatu w Wlk. Brytanii; 1982-1985 attaché w Egipcie; 1992-1995 attaché w Izraelu

79. gen. bryg. Tyszkiewicz Andrzej – 1995-1998 attaché w Turcji

80. płk Ubych Tadeusz – 1992-1995 z-ca attaché na Węgrzech; 2000-2004 attaché na Węgrzech

81. płk Witaszczyk Kazimierz – 1993-1996 z-ca attaché w Austrii; 2002-2003 w sztabie wojskowym w Brukseli; 2003-2004 attaché na Białorusi

82. płk Wolak Jan – od 2004 attaché w Kuwejcie

83. płk Wołoszyk Jerzy – 1996-2000 attaché na Białorusi

84. płk Worożbit Zbigniew – 1982-1985 attaché w Austrii

85. płk Woźniak Maciej – 1990-1994 z-ca attaché w Rosji; 2000-2003 attaché na Białorusi

86. płk Woźniak Ryszard – 1997-2000 z-ca attaché w USA; 2004 attaché w Iranie; od 2004 attaché w Iraku

87. ppłk Zabłocki Marek – 1990-1993 attaché w Australii

88. płk Zadora Jerzy – 1988-1990 z-ca attaché w Austrii; 1999-2004 attaché w Szwajcarii

89. płk Zawiliński Kazimierz – 1984-1987 attaché w Norwegii; 1996-1998 attaché w Jugosławii

90. płk Żyłowski Zdzisław – 1969-1972 rzeczoznawca ataszatu we Włoszech; 1979-1984 z-ca attaché we Włoszech

Powyższe zestawienie potwierdza tezę, że WSI stworzono na bazie kadry wyłonionej z grona oficerów kształconych w ZSRR. Zajmowali oni w WSI kluczowe stanowiska, dzięki czemu decydowali o kierunkach ich działania.

Penetracja rosyjska:

zagrożenia dla Wojska

Polskiego

W ostatnich latach stacjonowania w Polsce jednostek Armii Radzieckiej, GRU i KGB intensywnie pozyskiwały agenturę i operacyjnie zbierały informacje o obywatelach RP38. W każdym z radzieckich obiektów wojskowych znajdowały się etatowe placówki służb specjalnych (Oddziały, Wydziały lub Sekcje KGB i GRU), które prowadziły pracę operacyjną w środowisku oficerów WP i wśród cywilnych obywateli polskich zamieszkałych w otoczeniu obiektów zajmowanych przez Armię Radziecką lub jednostki WP. Głównym celem tej działalności miało być stworzenie bazy informacyjnej, czyli tzw. „agentury zamrożonej”, która mogłaby zostać uruchomiona przez sowieckie lub postsowieckie służby w przyszłości, gdy na terytorium RP nie będą już stacjonowały jednostki Armii Radzieckiej. Realizując te założenia, w latach 1994-1996 GRU i KGB podjęły działania zmierzające do ponownego podjęcia na kontakt osób wcześniej zwerbowanych bądź do zwerbowania spośród obywateli RP nowej agentury39.

Należy wyróżnić dwa kanały informacyjne, na których rosyjskie służby specjalne opierały aktywność na terenie Polski40.

Pierwszy z nich opierał się na oficerach WP – absolwentach wyższych szkół wojskowych oraz kursów specjalistycznych w ZSRR, a drugi na kontaktach wznowionych w latach 9041.

Drugim kanałem informacyjnym były kontakty z obywatelami polskimi, jakie oficerowie postsowieckich służb nawiązali w drugiej połowie lat 90. Kontakty nawiązywano w środowiskach wojskowych i cywilnych, nie były to jednak – jak wspomniano – kontakty całkowicie nowe. Ich genezy należy szukać w okresie, gdy na terytorium RP stacjonowały jednostki Armii Radzieckiej. Oficerowie z funkcjonujących w ramach tych jednostek komórek KGB i GRU „odmrażali” pozyskaną przed laty bądź lokowali nową agenturę oraz intensywnie zbierali wszelkiego rodzaju informacje o obywatelach RP. Działania te bardzo częste były prowadzone pod przykryciem działalności handlowej lub gospodarczej, a szczególną rolę odgrywały w niej spółki z udziałem kapitału rosyjskiego. Część tych spółek ukierunkowana została na współpracę w różnej formie z jednostkami i instytucjami wojskowymi oraz firmami obsługującymi WP42. Poza działalnością typowniczą i werbunkową, prowadzoną w środowisku wojskowym i cywilnym, rosyjskie służby prowadziły głębokie rozpoznanie procesu integracji WP ze strukturami NATO oraz rozpoznanie kierunków aktywności WSI, w szczególności ich działalności na tzw. kierunku wschodnim. Istotnym elementem rozpoznania działalności WSI było typowanie przez rosyjskie służby był`ych obywateli ZSRR, którzy zamierzali przybyć do Polski w celach handlowych. Zakładano, że osoby wytypowane przez rosyjskie służby mogą wejść w obszar zainteresowania WSI w związku z ich działalnością na tzw. kierunku wschodnim i dzięki temu strona rosyjska zyska możliwość dezinformowania WSI.

Z zebranych materiałów wynika, że w aktywnym zainteresowaniu służb specjalnych Federacji Rosyjskiej znalazły się43:

kadra WP utrzymująca w przeszłości kontakty służbowe lub towarzyskie z żołnierzami AR, w tym absolwenci kursów na terenie ZSRR oraz absolwenci Centralnego Ośrodka Szkolenia Wojsk Łączności w Legnicy z lat 1990-1991;

żołnierze zawodowi i ich rodziny z tzw. małżeństw mieszanych;

żołnierze i pracownicy wojska, utrzymujący służbowe kontakty z obywatelami państw postsowieckich należących do WNP, w tym uczestniczący w oficjalnych kontaktach na terenie Polski lub państw trzecich, np. podczas misji pokojowych ONZ, inspekcji CFE itd.;

żołnierze i pracownicy wojska posiadający powiązania rodzinne lub utrzymujący prywatne kontakty z obywatelami ze Wschodu oraz wyjeżdżający w celach turystycznych lub handlowych na Wschód;

osoby przewidziane do służby lub pełniące służbę w strukturach NATO;

osoby kierowane na zagraniczne studia, kursy, sympozja czy konferencje w krajach NATO i UE;

kierownicza kadra ochranianych jednostek i instytucji wojskowych;

pracownicy zakładów przemysłu obronnego, w tym przedsiębiorstw współpracujących lub kooperujących z różnymi podmiotami NATO.

Efektem rozbudowy bazy informacyjnej na terenie Polski było podejmowanie przez rosyjskie służby działań w celu identyfikacji i neutralizacji prowadzonych przez polskie służby działań ofensywnych na tzw. kierunku wschodnim.

Zaniechania kontrwywiadowcze: spółki rosyjsko-polskie

Wiarygodne informacje o wzmożonej aktywności sowieckich służb specjalnych uzyskano m.in. w trakcie prowadzenia ŚOW „BZ”, którą w latach 1993-1995 prowadził oddział KW ŚOW. Potwierdzały one, że w ostatnim okresie pobytu jednostek AR w Polsce, to jest w latach 1993-1994, aktywność ta uległa nasileniu. Zintensyfikowaniu działań służb sowieckich sprzyjały częste kontakty przedstawicieli AR z przedstawicielami polskiej administracji państwowej, związane z koniecznością przekazywania stronie polskiej mienia i nieruchomości.

Tak było np. w woj. gorzowskim, na terenie którego stacjonowały Brygada Łączności AR w Kęszycach oraz jednostka rozpoznania radioelektronicznego AR w Bukowcu. W ramach tych jednostek działały komórki KGB, których pracownicy – mając możliwość oficjalnych kontaktów urzędowych z przedstawicielami strony polskiej – bardzo intensywnie zbierali informacje o kadrze oficerskiej 17 PZ z Międzyrzecza, o Wojewódzkim Inspektoracie Obrony Cywilnej w Gorzowie Wielkopolskim i innych jednostkach WP, które stacjonowały w tamtym rejonie. Prowadzone wówczas przez oficerów KGB rozpoznanie nie ograniczało się do środowiska wojskowego, ale dotyczyło również administracji samorządowej, urzędów celnych i firm prywatnych. Równolegle do tego typu działań na terenie zachodniej Polski tworzone były z inicjatywy oficerów AR spółki prowadzące działalność gospodarczą, np. „TE” sp. z o.o., która czasowo przejęła w dzierżawę niektóre z obiektów przekazanych Polsce przez stronę rosyjską44. Spółka „T-E” została zarejestrowana we Wrocławiu i miała filie w innych krajach, m.in. na Łotwie. Poza administrowaniem obiektami należącymi dawniej do AR spółka zajmowała się również eksportem ropy naftowej.

Po wycofaniu jednostek AR z terenu woj. gorzowskiego zaobserwowano po roku 1994 wzmożone kontakty oficerów AR z obywatelami RP, które zazwyczaj miały charakter pozornie handlowy bądź turystyczny45. Zintensyfikowanie kontaktów kadry WP z oficerami AR po roku 1994 potwierdzone zostało również w ramach prowadzonej w latach 1997-2001 przez Oddział KW ŚOW i KW POW SP krypt. „B”. Uzyskane w ramach sprawy informacje wskazywały m.in. na to, że oficerowie ŚOW (m.in. płk. A.K. – szef Wojsk Łączności i Informacji ŚOW, ppłk. A.J. – dowódca 10 Pułku Dowodzenia ŚOW, płk. J.B. – szef Oddziału Mobilizacyjnego sztabu ŚOW) utrzymywali kontakty z oficerami AR, którzy wcześniej przebywali w Polsce. Tego rodzaju spotkania z oficerami AR organizowane były przez płk. A.K. w jego willi w Walimiu. Kontakty płk. A.K. i ppłk. A.J. z oficerami sowieckimi wynikały również z faktu, że obaj studiowali na uczelniach wojskowych w ZSRR i z tego tytułu byli znani wielu oficerom AR, którzy w połowie lat 90. postanowili odnowić tę znajomość. Kontakty z oficerami AR utrzymywali również ppłk J.D. i płk S.P. ze ŚOW. Według uzyskanych w sprawie informacji utrzymywali oni zażyłe kontakty z b. dowódcą jednostki AR stacjonującej we Wrocławiu i b. pracownikiem Misji Wojskowej przy Północnej Grupie Wojsk Radzieckich w Polsce. Utrzymywali też bliskie związki z działającą we Wrocławiu spółką „A”, założoną w połowie lat 90. przez obywateli FR, która była właścicielem restauracji „AR”, gdzie organizowano spotkania z wyższą kadrą oficerską wrocławskiego garnizonu WP. W organizowanych przez Rosjan spotkaniach w restauracji „AR” brali udział przedstawiciele klubu sportowego „S”, kadra dowódcza garnizonu wrocławskiego oraz szereg innych osób ze środowiska wojskowego i świata polityki. „Spotkania” w tej restauracji odbywały się w zaufanym gronie, z udziałem kobiet z agencji towarzyskich i na koszt właścicieli lokalu. Według prowadzących sprawę w trakcie tych „spotkań” zbierane były tzw. materiały nacisku wobec ich uczestników46.

Prowadzący sprawę krypt. „BK” zwrócili uwagę, że wiele tego rodzaju kontaktów zostało nawiązanych przez byłych oficerów AR pod przykryciem działalności handlowej, co zdefiniowane zostało następująco: „Istotnym zagrożeniem ze strony wschodnich służb specjalnych jest ekspansja handlowa osób pochodzących z krajów WNP, na tereny gdzie w przeszłości stacjonowały jednostki wojskowe Północnej Grupy Wojsk AR. Dotyczy to przede wszystkim garnizonów Wrocław i Strzegom. Oceniamy, że wśród osób zajmujących się działalnością handlową, gros z nich to byli żołnierze zawodowi, pracownicy cywilni tychże jednostek, którzy pod przykryciem prowadzonej przez siebie działalności handlowej mogą również realizować zadania charakteru wywiadowczego”47.

Poza organizowaną po roku 1990 na terenie Polski indywidualną działalnością handlową utworzonych zostało kilka tysięcy spółek z udziałem kapitału rosyjskiego. Przykładowo na terenie samego tylko Poznania w latach 1990-1998 powstało 35 takich spółek, z których kilka utworzyli oficerowie AR. Większość tych spółek powstała w tych miastach zachodniej Polski, w których w przeszłości stacjonowały sowieckie garnizony48.

W Warszawie w dalszym ciągu trzy niezwykle atrakcyjne działki w centrum miasta zarządzane są przez rosyjskie firmy. Jedną z tych firm jest Avtoexport, której przedstawicielem w Polsce jest firma Abexim, do jesieni 2006 roku serwisująca samochody należące do WSI.

Zaniechania kontrwywiadowcze: tolerowanie szpiegostwa

Sprawy problemowe „B”, „BK” i „BZ” – będące de facto analizą zagrożeń szpiegowskich – zakończono w 2001 i 2002 r., w ogóle nie wykorzystując zgromadzonych informacji. Poprawne zdiagnozowanie zagrożeń dotyczących bezpieczeństwa WP i polskiego przemysłu zbrojeniowego nie miało dalszego biegu, a za genezę tego stanu należy uznać brak rozwiązania opisanego problemu kadr samych WSI, w których większość oficerów sprawujących kierownicze funkcje przeszła szkolenia w akademiach ZSRR.

Podobnie jak w innych tego typu sprawach, także w przypadku teczki kontroli problemowej „B” widoczne są ślady usuwania z niej dokumentów. Świadczy o tym:

zmieniona paginacja, z której wynika, że teczka liczyła minimum 234 karty (obecnie 76). Brak adnotacji, kto i kiedy wyłączył z niej brakujące dokumenty;

pomiędzy notatką z 30.11.2000 r. (k. 59-64), a informacją z 30.11.2001 r. (k. 65-70) brak jakichkolwiek innych dokumentów. Po dokonaniu analizy zebranych w teczce dokumentów nie sposób przyjąć za prawdziwą tezę, że przez tyle miesięcy nie wykonano w sprawie żadnych czynności, które powinny być udokumentowane.

Kompromitacją WSI – w aspekcie omówionych wyżej zagrożeń – była prowadzona od 1996 r. sprawa „Z”49. Podjęto ją po sygnałach świadczących o założeniu rezydentury obcego wywiadu w Polsce. Przedmiotem sprawy było ustalenie charakteru nieformalnych kontaktów dowództwa jednej z jednostek wojskowych z A.B., urodzonym w Polsce obywatelem RFN.

Ten najprawdopodobniej b. współpracownik STASI to właściciel trzech firm – dwóch w Berlinie, a trzeciej w Polsce – zajmujących się działalnością spedycyjną, za pośrednictwem których prowadzi interesy w Polsce oraz w krajach b. ZSRR. Większość pracowników jednej z jego berlińskich firm to b. oficerowie NAL, b. pracownicy STASI oraz absolwenci radzieckich uczelni wojskowych i cywilnych (w tym uczestnicy kursów KGB i GRU).

Za pośrednictwem S.K. (b. pracownika SB, od 1992 policjanta Sekcji Kryminalnej KPP), właściciela agencji ochrony „CT” oraz M.M. (chor. rez. WP) A.B. nawiązał kontakt z kadrą jednostki wojskowej JW. Spotkania odbywały się pod legendą oficjalnych kontaktów, których celem było korzystanie przez niego z obiektów wojskowych: kasyna i strzelnicy.

A.B. bardzo szybko nawiązał zażyłe stosunki z kadrą JW, a dążąc do jej uzależnienia od siebie, hojnie udzielał pożyczek za pokwitowaniem, fundował pobyty w będącej jego własnością agencji towarzyskiej oraz często zapraszał do swojej willi na libacje alkoholowe z udziałem prostytutek. Spotkania były dokumentowane za pomocą aparatu fotograficznego i kamer wideo, a uzyskane w ten sposób materiały A.B. wywoził za granicę.

A.B. był też często zapraszany na imprezy z udziałem oficerów. Na przykład na imprezie zorganizowanej przez płk. M.G. i mjr. M.R. na terenie tzw. willi generalskich A.B. wraz ze swoją żoną F.Z. podczas – jak zanotowano w aktach – „zwykłej libacji alkoholowej” paradowali w mundurach Bundeswehry w obecności całkowicie pijanych oficerów Wojska Polskiego.

A.B. zorganizował także wyjazd na zawody strzeleckie na obiekcie NAL w Niemczech, w którym bez zgody przełożonych uczestniczyła kadra JW – płk G., ppłk W. i mjr P., chor. S. z ŻW oraz podinspektor Policji T. Organizator nalegał, by przyjechali oni w swoich mundurach polowych, co następnie udokumentował na zdjęciach. Szef Sztabu JW w jednym z uczestników imprezy rozpoznał wykładowcę grupy niemieckiej z Akademii Wojskowej w Moskwie w 1986 r. Wspomniany utrzymuje bliskie kontakty z H.J.C., przyjacielem A.B. i b. oficerem STASI, a także z M.P., oficerem AR i pracownikiem służb specjalnych.

Osoba A.B. przewija się jako podejrzewana w sprawie kradzieży dużej ilości paliwa z JW. Jak wynika z akt, w kradzież miał być zamieszany inny jego znajomy – ppłk G.Ł., logistyk, z-ca d-cy JW. Był on także oskarżonym w sprawie kradzieży paliwa z innej jednostki.

Nawiązując kontakty, A.B. skupiał uwagę na osobach perspektywicznych, zajmujących kierownicze stanowiska w strukturach jednostek i instytucji wojskowych, względnie mogących pełnić takie funkcje w niedalekiej przyszłości. Równie ważnym kryterium przy zawieraniu znajomości był fakt uczestniczenia w kursach w ZSRR, co tworzyło naturalną bazę werbunkową.

Żołnierzami, którzy utrzymywali kontakty z A.B. byli m.in.:

ppłk A.G. (Szef Sztabu JW, absolwent kursu KGB w Moskwie),

ppłk G.Ł. (logistyk, z-ca d-cy JW),

ppłk Z.G. (Szef Wydziału Szkolenia JW1),

mjr M.R. (d-ca JW),

mjr R.O. (szef szkolenia, z-ca d-cy JW)

Na podobnej zasadzie A.B. nawiązał kontakty z kadrą Żandarmerii Wojskowej:

płk. M.G. (obecnie z-ca komendanta okręgowego ŻW, absolwent kursu KGB, wcześniej szef Wydziału KW, z-ca szefa Oddziału WSW, miał bliskie kontakty z KGB w trakcie stacjonowania AR w Polsce, przyjaciel innego kursanta z Moskwy – płk. K.W., oficera WSI),

płk. J.W. (z-ca komendanta komendy okręgowej ŻW),

st. chor. szt. W.S. (komendant ŻW, wcześniej WSW, bliski współpracownik kpt. M.N. – oficera Wydziału KW i przyjaciela A.B.),

ppłk W.R. (komendantem oddziału ŻW),

a także z komendantami powiatowymi Policji:

podinsp. E.K.

podinsp. Z.T.

oraz z oficerami Straży Granicznej i żołnierzami z jednostki GROM – m.in. z A.M. (w 1996 i 1999 roku A.B. był zaproszony na ćwiczenia GROM-u).

Funkcjonowanie A.B. w środowisku kadry WP stanowiło duże zagrożenie dla ochranianych jednostek. Uzyskiwał on informacje z zakresu obronności i dane o charakterze personalnym, w tym dokładne charakterystyki interesujących go osób (skłonności, nałogi, przyzwyczajenia, poglądy, preferencje seksualne). Dzięki zgromadzonym informacjom w łatwy sposób mógł kierować interesującymi go osobami poprzez szantaż, uzależnienie finansowe bądź poprzez wykorzystanie bardzo zażyłych kontaktów.

Interesująca w kontekście podejrzewanej współpracy A.B. z obcym wywiadem była jego wypowiedź, iż posiada wspólnika w Etiopii, z którym prowadzą interesy w tamtej części świata. Ujawnił także, iż posiada znajomych porozrzucanych po całym świecie (Liban, Libia, Nikaragua) i że są to osoby, które poznał na kursach w ZSRR. A.B. prowadzi te interesy ze spółką „A.I.S.I.” w Berlinie, której przedstawiciele podejrzewani są o nielegalny handel i przemyt pierwiastków strategicznych. Przedstawicielem tej firmy w Moskwie jest osoba o nazwisku Ałganow. Przykrywką tej nielegalnej działalności jest m.in. należący do A.B. Night Club M. Jak wynika z meldunków straży granicznej, lokal ten ochraniany jest przez b. żołnierzy SPECNAZ-u oraz KGB. Obok tego lokalu A.B. posiada willę (budynki sąsiadują ze sobą), w której często organizował imprezy z udziałem wojskowych i prostytutek. Obecnie budynek ten jest przygotowywany na bazę hotelowo-internatową dla kadry kierowniczej i wykładowców jednej z wyższych uczelni. W transakcji najmu ma pośredniczyć nieznanych personaliów znajomy A.B., b. pułkownik NAL, zamieszkały w Berlinie makler nieruchomości. Nie ulega wątpliwości, że ta sąsiadująca z agencją towarzyską inwestycja może ułatwić A.B. dotarcie do kadry tej uczelni i jej werbunek.

Z uzyskanych informacji wynika, że mówił on, iż utrzymuje kontakty z Ministrem Sprawiedliwości Grzegorzem Kurczukiem50. Twierdził, że odwiedzał Kancelarię Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, a także powoływał się na swoje znajomości w MSZ w Warszawie. Mimo to nigdy nie zwrócono się do wymienionych instytucji w celu ustalenia, kiedy i z kim spotykał się na ich terenie A.B. Z akt nie wynika też, by Kontrwywiad WSI przestrzegał przedstawicieli władz RP przed niebezpieczeństwami wynikającymi ze znajomości z b. współpracownikiem STASI, obecnie podejrzewanym o działanie na rzecz wywiadu któregoś z państw b. ZSRR.

Działania podejmowane w tej sprawie charakteryzuje bezradność – od najniższego szczebla WSI aż po Ministra Obrony Narodowej. Przez 11 lat prowadzenia sprawy nie uzyskano żadnych korzyści operacyjnych. Wręcz przeciwnie, celowo – jak się wydaje – wszystkie działania prowadzono tak, by „nie przeszkadzać” podejrzanemu. A.B. działał całkowicie nieskrępowanie, z roku na rok poszerzając krąg uzależnionych od siebie osób. Nigdy nie ustalono, dla kogo pracował, do kogo trafiały zbierane przez niego informacje, jak wiele osób udało mu się zwerbować. Przez pierwsze 6 lat procedury oficerowie KW WSI nie sprawdzili nawet, kto formalnie w imieniu A.B. prowadzi agencję towarzyską, w której krzyżowały się wszystkie jego interesy.

Dla oceny tej sprawy nie bez znaczenia jest fakt, że w okresie działalności A.B. na terenie JW przeprowadzano testy najnowocześniejszych wojskowych technologii. Wypada tu też powtórzyć, że w ostatnim okresie pobytu jednostek AR w Polsce (1992-1993), działając w rejonie stacjonowania Brygady Łączności AR oraz jednostki rozpoznania radioelektronicznego w tym rejonie, KGB intensywnie zbierało informacje o kadrze oficerskiej JW. O tych dwóch fundamentalnych dla oceny sprawy informacjach nie ma wzmianki w aktach.

Sukcesy A.B. (skądinąd człowieka o wykształceniu podstawowym, wcześniej operatora koparki) nie świadczą o jakichś jego niezwykłych czy nadzwyczajnych umiejętnościach, lecz są raczej efektem przygotowań poczynionych przez KGB prawie 15 lat temu i braku właściwych przeciwdziałań ze strony polskiego kontrwywiadu. Rzecz w tym, że już przed kilkunastu laty rozpracowano całą kadrę JW, w tym ochraniający ją oddział KW WSW. Nieprzypadkowo też A.B. wytypował jako swoich informatorów dwóch kursantów KGB z Moskwy: ppłk. A.G. – Szefa Sztabu JW, i płk. M.G. – z-cę komendanta okręgu ŻW ŚOW, który utrzymywał bliskie kontakty z szefem i oficerami tamtejszego Wydziału KGB.

Z dokumentów zgromadzonych w teczce wynika, że sprawą z poziomu Centrali WSI kierowali ppłk Krzysztof Kłosiński (Szef Zarządu III WSI), płk Marek Słoń (szef Oddziału 32 Zarządu III WSI) i płk Zenon Klamecki (z-ca szefa Zarządu III), a o sprawie wiedział gen. Marek Dukaczewski.

Po dokonaniu analizy czynności podejmowanych w opisywanej sprawie należy stwierdzić, że odpowiedzialność za nieprawidłowe prowadzenie procedury „K” na szczeblu Centrali WSI ponoszą:

1. Gen. Marek Dukaczewski, Szef WSI

2. Ppłk Krzysztof Kłosiński, szef Zarządu III WSI

3. Płk Zenon Klamecki, z-ca szefa Zarządu III WSI

4. Płk Marek Słoń, szef Oddziału 32 Zarządu III WSI

5. Płk Waldemar Dzięgielewski, Szef Zarządu KW WSI

Sprawa operacyjna „GWIAZDA”: geneza i fakty

WSI nigdy nie podjęły kompleksowego rozpracowania operacyjnego oficerów i żołnierzy, którzy przeszli szkolenie w ZSRR – i faworyzowania ich w służbie oraz w Siłach Zbrojnych RP. Nieprawdą jest to, co stwierdził np. gen. Konstanty Malejczyk, że „WSI analizuje kontakty oficerów niegdyś szkolonych w ZSRR, bo zawsze jest możliwe, że dziś mogą być werbowani. Jednak na razie nie stwierdzono ani jednego tego przypadku”51.

Tylko niektórym byłym słuchaczom wręczono specjalnie przygotowane pytajniki, jednak nie egzekwowano ich dokładnego wypełniania. Z tych, którzy je dostali, wielu odpowiadało ogólnikowo lub lakonicznie, często zasłaniając się niepamięcią. Ogólnikowy charakter odpowiedzi powoduje, że nie posiadają one żadnej wartości operacyjnej.

Także w trakcie prowadzonych postępowań sprawdzających wynikających z Ustawy o ochronie informacji niejawnych nie odnoszono się do zapisów w tych punktach ankiety bezpieczeństwa osobowego, które dotyczą kontaktów międzynarodowych i szkoleń za granicą52.

Absolwentów szkoleń nie poddano kompleksowym badaniom poligraficznym, które mogłyby służyć potwierdzeniu ich lojalności i wiarygodności. Nie prowadzono systematycznych badań poligraficznych w celu wyjaśnienia ewentualnych związków osób szkolonych w Związku Sowieckim ze wschodnimi służbami specjalnymi. Nie podjęto aktywnych działań operacyjnych celem ustalenia, czy osoby takie dają rękojmię zachowania tajemnicy. Nie podjęto także aktywnych działań rozpoznawczych w celu zweryfikowania ich szczerości i lojalności oraz wyłonienia ewentualnych symptomów zagrożeń wywiadowczych.

Dopiero w drugiej połowie lat 90. zdecydowano o rozpoczęciu kontroli problemowej o kryptonimie „GWIAZDA”53. Samo podjęcie problemu spowodowało zwolnienie się ze służby niektórych osób przeszkolonych przez KGB i GRU. Pozostała w służbie kadra utrudniała rozpoznanie zagadnienia. Na skierowany do oficerów zestaw pytań dotyczący szkoleń nie odpowiadano, zasłaniając się niepamięcią lub upływem czasu albo wpisywano lakoniczne „nie” w odpowiedzi na pytania wymagające rozwinięcia tematu.

Procedura „GWIAZDA” (dotycząca osłony i weryfikacji oficerów WSI przeszkolonych na akademiach i kursach spec. KGB i GRU w byłym ZSRR) została formalnie wszczęta 14 stycznia 1998 r. i zatwierdzona przez Szefa Oddziału Bezpieczeństwa płk. Andrzeja Ziętkiewicza, uczestnika kursu w Wyższej Szkole KGB zakończonego w czerwcu 1983 r. Podobnie zresztą było wcześniej. W aktach sprawy zachowały się pojedyncze dokumenty z połowy lat 90., z których wynika, że WSI zbierały informacje na temat oficerów studiujących w ZSRR. W notatce z grudnia 1995 roku płk T. Koczkowski trafnie wskazywał zagrożenia wynikające z nieprawidłowej polityki kadrowej względem byłych kursantów GRU/KGB i opracował plan działań mających na celu zneutralizowanie wynikających z tego faktu zagrożeń. Przedstawione przez płk. T. Koczkowskiego założenia zostały zaakceptowane przez płk. Stefana Janusa – uczestnika kursu GRU zakończonego w sierpniu 1987 r. Nadzór nad prowadzeniem przedmiotowej sprawy zlecił on płk. Mieczysławowi Kulicie, uczestnikowi kursu w Wyższej Szkole KGB zakończonego w marcu 1983 r.54 Tak więc od początku postępowanie kontrolowały osoby, którym mogło ono zagrozić, wykluczyć je ze służby w WP albo nawet postawić w stan oskarżenia. Nic więc dziwnego, że nie poczyniono żadnych czynności zmierzających do faktycznego rozwiązania problemu. W aktach sprawy znajduje się np. informacja, że „w stosunku do trzech osób Oddział Bezpieczeństwa I WSI dysponuje informacjami świadczącymi o tym, iż stanowili obiekt zainteresowań radzieckich służb specjalnych”55. Nie ma żadnej informacji, aby w ramach procedury „GWIAZDA” podjęto jakiekolwiek czynności zmierzające do pogłębienia i zweryfikowania tej informacji.

Dopiero 14 stycznia 1998 r. szef Oddziału Bezpieczeństwa Inspektoratu WSI w „Notatce dot. zagrożeń i powiązań wojskowych służb specjalnych PRL-ZSRR” wskazał, że istnieje potrzeba przeprowadzenia działań operacyjno-osłonowych zmierzających do ustalenia, czy kadra powiązana ze wschodem gwarantuje zachowanie tajemnicy. WSI nie posiadały dokładnej liczby oficerów, którzy przeszli takie szkolenia. Oddział Bezpieczeństwa WSI zaniżał tę liczbę i nie wykazywał wszystkich znanych sobie uczestników kursów. Oceniano, że w ośrodkach służb specjalnych oraz akademiach wojskowych ZSRR i innych krajów obozu socjalistycznego przeszkolono około 300 oficerów z WSW i Zarządu II SG, którzy pełnili służbę w WSI w chwili jego powstania. W 1998 r. służbę pełniła jeszcze ponad połowa z nich (tzn. 153)56 i w zdecydowanej większości (ok. 75%) zajmowali oni eksponowane i kierownicze stanowiska.

Sprawa „GWIAZDA”:

wiarygodność procedury

Podkreślić należy, że w sprawie „GWIAZDA” przywoływane są różne liczby – w materiałach WSI z 1998 r. mowa o zaledwie 153 oficerach. Natomiast w jednym z wcześniejszych dokumentów wskazuje się, że w latach 1980-1992 w ZSRR na wyższych akademiach przebywało ok. 800 oficerów ze służb wojskowych PRL, a ok. 3000 żołnierzy zawodowych ukończyło różnego rodzaju kursy i przeszkolenia. W aktach nie ma pełnej i ujednoliconej listy słuchaczy tych szkoleń, a w kolejnych ich wersjach pojawiają się nowe nazwiska57. Charakterystyczne, że nazwisko generała Marka Dukaczewskiego, który przeszedł kurs w Moskwie w 1989 r., znalazło się dopiero w wykazie kursantów sporządzonym w październiku 2005 r., choć informacja o jego przeszkoleniu zawarta jest w jego teczce personalnej przechowywanej obecnie w IPN. W komputerowej bazie WSI – stanowiącej z założenia kompletne źródło wiedzy o każdym żołnierzu WSI – nie ma żadnych informacji dotyczących kariery zawodowej gen. Dukaczewskiego przed rokiem 1990.

Okoliczność ta pozwala na postawienie tezy o celowym manipulowaniu opracowywanymi wcześniej materiałami w sprawie „GWIAZDA”. Brak kompletnej listy żołnierzy WP przeszkolonych w krajach bloku sowieckiego oznacza, że przez kilkanaście lat nie sporządzono podstawowego dokumentu, który powinien stanowić punkt wyjścia do podjęcia jakichkolwiek działań osłonowych. Być może prace podjęte w ramach sprawy „GWIAZDA” miały jedynie charakter pozorny.

Analizę tę potwierdzają informacje, jakie Komisja Weryfikacyjna otrzymała od żołnierzy zeznających, że sprawa „GWIAZDA” „była prowadzona bardzo niepoważnie” i że było to „zbieractwo, a nie merytoryczne prowadzenie sprawy”, bowiem wystarczyło „wyselekcjonować osoby i prowadzić wobec nich rozpracowanie operacyjne w ramach TOK albo sprawy operacyjnej”.

Nieprawidłowe prowadzenie obu procedur „GWIAZDA” nie było zwykłym zaniedbaniem, ale skutkiem działań kolejnych szefów poszczególnych komórek WSI. W latach 1990-2006 osoby przeszkolone w ZSRR były rozmieszczone praktycznie we wszystkich komórkach WSI, głównie na stanowiskach kierowniczych w: szefostwie WSI, Zarządzie II, Zarządzie III, Biurze Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Oddziale Y (potem: Oddziale 22), ataszatach wojskowych, Oddziale 24, CZT (Centrum Zabezpieczenia Technicznego), CBT (Centrum Bezpieczeństwa Teleinformatycznego) i wielu innych ważnych jednostkach organizacyjnych WSI. Oficerów przeszkolonych w sowieckich uczelniach oddelegowano także – jako OPP (oficerów pod przykryciem) – do służby poza WSI w firmach i instytucjach państwowych w kraju i za granicą. Z racji zajmowanych stanowisk osoby szkolone w ZSRR posiadały w latach 1989-2005 dostęp do informacji stanowiących tajemnicę wywiadu i kontrwywiadu WSI, w tym pochodzących z wymiany międzynarodowej. Stanowiło to zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa i negatywnie rzutowało na wiarygodność wojskowych służb specjalnych wobec NATO. WSI traktowały jednak wszelką krytykę tego stanu rzeczy jako atak na bezpieczeństwo państwa. W początkach lat 90. podnoszenie publicznie takich spraw było nawet przyczyną wszczynania rozpracowań operacyjnych wobec polityków, gazet oraz fundacji58.

Jutro

– ciąg dalszy Raportu:

* WSI werbowały byłych esbeków

* Inwigilacja środowisk politycznych

PRZYPISY

1 Pewnymi informacjami na ten temat dysponowali członkowie Komisji ds. Służb Specjalnych Sejmu IV kadencji, ale była to wiedza szczątkowa, nie dająca możliwości prowadzenia dalszych poszukiwań.

2 Teczka kp „GWIAZDA” k. 48.

3 Patrz Aneks nr 1.

4 Patrz Sprawozdanie Komisji Likwidacyjnej.

5 Spis agentury nierejestrowanej przesłał szef WSI gen. Jan Żukowski wiceministrowi Macierewiczowi, nr pisma PS/00-30/06 z 29.08.2006.

6 Analizy dokonano na podstawie materiału będącego w dyspozycji SKW. Pismo numer SKW/00/68/06.

7 Jeszcze w 1977 r. będący wówczas szefem wywiadu wojskowego Czesław Kiszczak wydał instrukcję operacyjną, która przewidywała skoncentrowanie pracy wokół dwu pionów: Agenturalnego Wywiadu Strategicznego i Agenturalnego Wywiadu Operacyjnego, przy czym ten drugi był wyraźnie faworyzowany. Zgodnie z tą instrukcją i dotychczasową praktyką łączność agenturalna z centralą realizowana była przede wszystkim poprzez oficerów pod przykryciem umiejscowionych w placówkach dyplomatycznych i innych działających za granicą oficjalnych instytucjach PRL. Ta sytuacja uległa zasadniczej zmianie wraz z powstaniem NSZZ „Solidarność”, a następnie po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Patrz Instrukcja Operacyjna z grudnia 1976 r. – Aneks nr 2.

8 Z zachowanej w IPN teczki 43 Zarządu II Sztabu Generalnego WP (Pion Operacyjny, Oddział Studiów Specjalnych, nr 7466/95/12; nr IPN 001103/177) zatytułowanej „Analiza Metod i Form Pracy Operacyjnej Zarządu II i Wywiadów Sojuszniczych” patrz też Aneks 3.

9 Teczka Pracy „DIK” II, IPNz 001257/505 k. m.in. 44,49; p. też Teczka Personalna „DIK” t. I IPN 00704/11 k. 114-128.

10 Patrz Aneksy nr 4, nr 5, nr 6.

11 Teczka Pracy „AKREDYTYWA” IPN Z/001257/1150 oraz teczka pracy „PORTOFOLIO”, IPN 00704/16.

12 Patrz wyjaśnienia Żemka dotyczące stosunków z firmą BATAX, teczka pracy „DIK” t. 2, IPN BU Z/001257/505, k. 50 oraz 131-142.

13 Patrz Aneks nr 7, Aneks do protokołu kontroli przeprowadzonej w Banku Handlowym International w Luksemburgu z dn. 24 lipca 1992 r. k. 5.

14 Patrz Aneks nr 7, zeznania Żemka dotyczące ABI w odkupywaniu długu.

15 Patrz Aneks nr 8, Notatka służbowa, Dotyczy: zmiany miejsca zatrudnienia, Teczka pracy „DIK” t. 3 IPN 00704/16.

16 Plany nielegalnego przejęcia spadków za granicą pojawiają się po raz pierwszy w „Sprawozdaniu z prac oddziału Y za rok 1985”:

„2. Analiza realizacji zadań operacyjnych. (…) – podjęto próbę przejmowania spadków zagranicznych. Po rozpracowaniu 14 spraw do dalszego prowadzenia zakwalifikowano:

2 spadki z terenu Francji (ŁAW-1 i ŁAW-2) na sumę dwóch milionów franków francuskich;

1 spadek kanadyjski (ŁAW-3) na sumę ponad 1 mln dolarów. (…)”

Od tego roku sprawa przejmowania spadków znajduje się w stałym zainteresowaniu oddziału Y. p. Teczka spraw Oddziału Y IPN 00704/61 k. m.in. 62, 219.

Sprawa ta stała się także tematem notatki instruktażowej zawierającej streszczenie zaleceń oficerów wywiadu przebywających za granicą, gdzie w konkluzji stwierdza się m.in., że:

„ad. 2 Specyfika pracy w konsulatach jest wyraźna. Przede wszystkim przejawia się w olbrzymiej ilości kontaktów osobistych, spośród których zawsze można wybrać kontakty cenne dla wywiadu wojskowego. Praca w konsulacie daje również dostęp do dokumentów stanu cywilnego kraju pobytu, dokumentów identyfikacyjnych (np. paszporty) czy spraw spadkowych, z których można czerpać duże kwoty w dewizach na potrzeby wywiadu wojskowego. Nie wykorzystuje się jednak szans na pozyskanie poważnych kwot dewizowych, jakie dają spadki z USA. Chodzi tutaj o spadki, co do których nie było możliwości ustalenia spadkobierców w kraju. Procedura przekazywania spadków jest dosyć rutynowa i w przypadku kooperacji dwóch osób – jednej w konsulacie, drugiej w Wydziale Spadków MSZ oraz przygotowaniu odpowiednich dokumentów stanu cywilnego (metryki) przez centralę wywiadu wojskowego stosunkowo szybko można sprowadzić do kraju lub przekazać je osobie w USA kwoty sięgające tysięcy dolarów”. Teczka 43. Op.cit. k. 177.

17 Dyrektywa Ministra Obrony Narodowej J. Onyszkiewicza z dnia 3 grudnia 1992 r.

18 Patrz rozdział „Nielegalny handel bronią”.

19 Patrz Aneks nr 7.

20 Patrz m.in. Teczka pracy „DIK” nr 3, k. 94-96, IPN 00704/16 oraz informacje przekazane Komisji Weryfikacyjnej, APW Waldemara Żaka.

21 Pełny zakres tych operacji nie jest znany. Opis operacji zamieszczony w rozdziale 4 Raportu oparto na aktach Wydziału Finansów WSI („Bieżący depozyt walutowy Oddziału Y” cz. II; wg protokołu 00344/POY/88) zawierających dowody nielegalnych operacji finansowych idących w setki tysięcy dolarów w latach 1989-1993. Oddział Y został formalnie rozwiązany w 1991 r., ale jego faktyczną kontynuacją był Oddział 2 (później: 22) Zarządu II WSI. Patrz aneks nr 23.

22 Część dokumentacji w tej sprawie przedstawiono w Aneksie nr 3.

23 Teczka spraw Oddziału Y IPN 00704/61 k. 69.

24 Zeszyt kandydata Z.J. oraz Akta bieżącego depozytu walutowego Oddziału Y.

25 Akta bieżącego depozytu walutowego Oddziału Y.

26 Akta bieżącego depozytu walutowego Oddziału Y.

27 Akta bieżącego depozytu walutowego Oddziału Y.

28 Teczka Konto Wołkowicz oraz Teczka Konto 2554.

29 Więcej na temat kursów w Aneksach nr 10, nr 11, nr 12, nr 13.

30 Teczka „Dokumenty oficerów attachatów wojskowych”.

31 Notatka służbowa dot. absolwentów kursów KGB i GRU – oficerów Inspektoratu WSI, teczka kp „GWIAZDA” k. 55.

32 Zagrożenia wynikające z powiązań służb PRL-ZSRR, op. cit. k. 48-52.

33 Jak wynika z relacji płk. W.K., uczestnika kursu KGB w 1988 r., „pobyt na kursie w Moskwie był pełen oznak świadczących o inwigilacji polskiej grupy, tj.: stała świadomość podsłuchu w salach mieszkalnych, stałe monitorowanie przebiegu zajęć w salach lekcyjnych, doskonała znajomość sytuacji w polskiej grupie, pytania dyżurnych tłumaczy o niektóre typowo polskie znaczenia wyrazów, które po wyjaśnieniu, jak ustaliliśmy, padały w konkretnym dniu w konkretnym pokoju”, patrz Aneks nr 10.

34 Komisja Weryfikacyjna uzyskała informację, że jeszcze w maju 1992 r. przebywał pod Moskwą na miesięcznym szkoleniu specjalistycznym w zakresie obsługi systemów namierzania płk. P. Z notatki tego oficera wynika, że na kursie tym było prócz niego czterech oficerów z Polski, którzy tworzyli odrębną grupę szkoleniową.

35 Teczka SO „GWIAZDA” tom II, k. 24.

36 Jest to o tyle istotne, że jeszcze parę lat temu były Minister Obrony Narodowej Janusz Onyszkiewicz kategorycznie twierdził, iż wojskowy wywiad PRL zachował dużą niezależność od ZSRR. Były szef MON zdecydowanie wykluczał, by wschodnie służby mogły przewerbować agentów wojskowych służb PRL. „Podległość [od GRU] była więc oczywista, ale zyskiem tej sytuacji było to, że gdy zmienił się ustrój i wojsko mogło być już armią suwerennego państwa (a tego chciało wielu oficerów), to nie mieli tu żadnej formalnej, rozbudowanej struktury. W dodatku polski wywiad czasów PRL (tak jak każdy wywiad na świecie), zachowywał sporą suwerenność”. J. Onyszkiewicz, „Ze szczytów do NATO. Z Januszem Onyszkiewiczem rozmawiają Witold Bereś i Krzysztof Burnetko”, Warszawa 1999, s. 97. Przeprowadzone na początku lat 90. zmiany w wojskowych służbach specjalnych J. Onyszkiewicz ocenił pozytywnie: „Od razu podzieliliśmy się z Komorowskim pracą w tym sensie, że on raczej zajmował się WSW i kontrwywiadem, związanymi z wnętrzem wojska. Mnie przypadł wywiad, jako związany bardziej z polityką zagraniczną”. J. Onyszkiewicz, „Ze szczytów do NATO…”, s. 99. „Jeśli chodzi o tak zwaną agenturę, to służby postradzieckie nie miały do nich żadnego dostępu” J. Onyszkiewicz, „Ze szczytów do NATO…”, s. 100.

Bronisław Komorowski twierdził, że współpraca wojskowych służb PRL i ZSRR nie była oparta o związki agenturalne. B. Komorowski w wywiadzie powiedział: „Między służbami specjalnymi Wojska Polskiego i armii radzieckiej istniała ścisła współpraca. Była to jednak raczej współpraca instytucji, a nie kontakty agenturalne oparte na zasadzie indywidualnego werbunku. Po co radzieckie służby specjalne miałyby lokować agentów w instytucji w pełni sobie podporządkowanej? To jest wątpliwe… Uważam, że odwołanie radzieckich oficerów łącznikowych – rezydentów, powinno przerwać współpracę. A oni odwołani zostali już dawno. „Nie ma niechęci”, rozmowa z Bronisławem Komorowskim, „Gazeta Wyborcza” z 15 lipca 1992 r.

37 Sporządzona przez Komisję Weryfikacyjną lista uczestników omawianych kursów i studiów stanowi Aneks nr 12 do Raportu. Dokument ten – z uwagi m.in. na niszczenie materiałów źródłowych przez oficerów WSI – nie zawiera kompletnej listy nazwisk.

38 Według WSI ostatni szef WSW gen. Edmund Buła polecił sfotografować kartotekę operacyjną na zlecenie KGB – Teczka kp „GWIAZDA” k. 48. Wskazywano również na możliwość dekonspiracji lokali operacyjnych i możliwości przejęcia lub szantażu ze strony służb specjalnych ZSRR współpracowników b. WSW. Informacja ta znalazła się także w „Raporcie Podkomisji Nadzwyczajnej do zbadania działalności byłej WSW” – patrz Aneks nr 1. Członkowie ww. Komisji w trakcie swoich prac uzyskali informacje, że gen. Buła skupił w swoich rękach „wszelkie decyzje personalne, co zaowocowało dobieraniem ludzi na stanowiska według kryterium posłuszeństwa, nie zaś według kryteriów merytorycznych. Co więcej, ludzie uzależniani byli przez niego materialnie, gdyż decydował on o nagrodach pieniężnych, asygnatach na samochody czy też przydziałach na mieszkania. Ważnym mechanizmem uzależniania były decyzje o wyjazdach zagranicznych, zarówno krótkoterminowych, służbowych bądź wypoczynkowych, jak i długoterminowych na placówki dyplomatyczne bądź na misje wojskowe (np. Korea, Syria itp.)”.

39 Teczka „BK” k. 27.

40 Teczka „B” k. 39, 59-64.

41 Jw.

42 Notatka dot. oceny i prognoz zagrożeń ze strony wschodnich służb specjalnych. Teczka „BK” k. 26-32.

43 Informacje dot. ochrony jednostek i instytucji wojskowych ŚOW przed działalnością wywiadowczą rosyjskich i białoruskich służb specjalnych, k. 59-70.

44 Wniosek na przeprowadzenie „U” wraz z odpowiedzią, teczka „BZ” k. 21-23.

45 Teczka „BZ” k. 71-72.

46 Notatka dot. analizy zagrożenia wywiadowczego ze strony wschodnich służb specjalnych, teczka „B” k. 7-14 oraz notatka dot. oceny zagrożeń wywiadowczych ze strony państw trzecich 53-58.

47 Notatka dot. oceny zagrożeń wywiadowczych ze strony państw trzecich teczka „B”, k. 53-58.

48 Wykaz firm z udziałem kapitału rosyjskiego działających w Poznaniu, teczka „BK”, k. 24-37.

49 Teczka „Z” t. I-XII.

50 Teczka „Z” t. III k. 70.

51 „’Wojskowi’ a 'cywilni’ – rozmowa z płk. Konstantym Malejczykiem”, „Tygodnik Powszechny” nr 39 z 25.09.1994 r.

52 Punkty 23, 28 i 29 ankiety.

53 Sprawę kontroli problemowej „GWIAZDA” prowadzono od 1998 do 2001. W latach 2005-2006 prowadzono Sprawę Operacyjną „GWIAZDA”.

54 Meldunek dot. zagrożenia wywiadowczego ze strony rosyjskich służb specjalnych, teczka kp „GWIAZDA” k. 138-143.

55 Notatka dot. zagrożeń i powiązań wojskowych służb specjalnych PRL-ZSRR, op.cit. k. 1-3.

56 Teczka kp „GWIAZDA” k. 1-3.

57 Op.cit. k. 138-145.

58 Więcej w rozdziale „Inwigilacja przez WSI środowisk politycznych”.