80 lat temu gen. Stefan Rowecki „Grot” został Komendantem Głównym ZWZ

80 lat temu, 30 czerwca 1940 r., Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski mianował gen. Stefana Roweckiego „Grota” Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej.

Stefan Rowecki urodził się 25 grudnia 1895 r. w Piotrkowie Trybunalskim w rodzinie urzędniczej o tradycjach szlacheckich i niepodległościowych. W 1906 r. rozpoczął naukę w polskim gimnazjum założonym przez inż. Narcyza Jacobsona w Piotrkowie. Okres ten był początkiem jego działalności niepodległościowej. Wiosną 1911 r. założył pierwszy w rodzinnym mieście i jeden z pierwszych na ziemiach polskich tajny zastęp skautowy. Jesienią następnego roku przeprowadził się do Warszawy i rozpoczął naukę w Szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda na Wydziale Elektrycznym. Na początku 1913 r. został oficjalnie przyjęty do Polskich Drużyn Strzeleckich (PDS), w których przyjął pseudonim „Radecki”. Z kursu instruktorskiego zrobionego w 1914 r. powrócił jako podoficer PDS, a następnie stanął na czele zastępu w warszawskiej kompanii PDS.

Kiedy wybuchła I wojna światowa, Stefan Rowecki wstąpił do Legionów Polskich. W grudniu 1914 r. otrzymał nominację na podporucznika. Po tzw. kryzysie przysięgowym w Legionach został w sierpniu 1917 r. internowany przez Niemców w Beniaminowie.

W styczniu 1918 r. wstąpił do zorganizowanej przez Niemców Polskiej Siły Zbrojnej, gdzie został instruktorem w Szkole Podchorążych w Ostrowi Mazowieckiej. Od końca 1918 do wiosny 1919 r. pełnił funkcję wykładowcy na kursie fortyfikacyjno-saperskim w Modlinie, następnie studiował w Szkole Wojennej Sztabu Generalnego, awansując do stopnia kapitana. Po odebraniu dyplomu otrzymał nominację na szefa sekcji wyszkolenia Oddziału I Naczelnego Dowództwa.

Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r., podczas której wsławił się zręcznym wyjściem z sowieckiego okrążenia w rejonie Łucka. W tym okresie był także szefem Oddziału II Dowództwa Frontu Południowo-Wschodniego, a potem Grupy Uderzeniowej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego.

Po zakończeniu działań wojennych objął stanowisko szefa sekcji planów oraz zastępcy szefa Oddziału III Naczelnego Dowództwa. Następnie uczestniczył w kursie Wyższej Szkoły Wojennej, po którego ukończeniu kontynuował działalność w Oddziale IIIa Biura Ścisłej Rady Wojennej jako szef sekcji planów i sekcji ogólnej.

Podczas zamachu majowego Stefan Rowecki zachował neutralność. We wrześniu 1926 r. nominowany został na pierwszego oficera sztabu Inspektoratu Armii gen. Józefa Rybaka. W tym samym roku mianowano go podpułkownikiem dyplomowanym.

W 1930 r. został dowódcą 55. pułku piechoty w Lesznie. Na początku następnego roku przejął dowództwo Brygady Korpusu Ochrony Pogranicza „Podole”. Z kolei w 1938 r. objął funkcję zastępcy dowódcy 2. Dywizji Piechoty Legionów w Kielcach.

W czerwcu 1939 r. Roweckiemu powierzono misję formowania Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. W czasie kampanii polskiej brała ona udział w walkach w rejonie środkowej Wisły i na Lubelszczyźnie, wchodząc w skład Armii „Lublin”. Po kapitulacji armii, która nastąpiła w rejonie Tomaszowa Lubelskiego 20 września, Rowecki przedostał się do Warszawy.

W konspiracji działał właściwie od początku okupacji, używając pseudonimów „Jan”, „Grabica”, „Tur”, „Inżynier”, „Rakoń”, „Kalina”, „Dulęba” i „Grot” (pod tym pseudonimem przeszedł do legendy polskiej konspiracji). Na początku października 1939 r. został szefem sztabu i zastępcą dowódcy Służby Zwycięstwu Polski (SZP). 13 listopada 1939 r. organizacja ta została przekształcona w Związek Walki Zbrojnej, a premier gen. Władysław Sikorski powołał gen. Kazimierza Sosnkowskiego na stanowisko Komendanta Głównego ZWZ. Na podstawie prowadzonych od początku października prac koncepcyjnych zdecydowano się na rozdzielenie pionów wojskowych i cywilnych. Planowano wykorzystanie istniejących już struktur Służby Zwycięstwu Polsce.

Od stycznia 1940 r. gen. Rowecki pełnił funkcję Komendanta Obszaru nr 1 (Warszawa) Związku Walki Zbrojnej. W marcu tego roku objął formalnie stanowisko Komendanta ZWZ na obszarze okupacji niemieckiej, w tym samym czasie podporządkowany mu został również teren okupacji sowieckiej. W maju mianowany został generałem brygady.

W ciągu kolejnych miesięcy największą zmianą organizacyjną w Związku Walki Zbrojnej było jednak przeniesienie dowództwa organizacji do okupowanej Polski. Po klęsce Francji w czerwcu 1940 r. Rozkaz o ustanowieniu Komendy Głównej ZWZ w Polsce umożliwiał gen. Roweckiemu podejmowanie pilnych decyzji bez konsultacji z rządem RP. 30 czerwca 1940 r. Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski mianował „Grota” Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej.

W grudniu 1940 r. z polecenia Stefana Roweckiego w Biurze Informacji i Propagandy utworzono specjalną komórkę „N”, która w październiku 1941 r. została przekształcona w Samodzielny Podwydział N, zwany „Akcją N”. Polegała ona na osłabianiu woli walki żołnierzy niemieckich, którym podrzucano ulotki i gazetki wydawane rzekomo przez niemiecki ruch oporu. Przekonywano w nich, że Niemcy przegrają wojnę, ośmieszano Hitlera oraz innych dygnitarzy III Rzeszy. Latem 1941 r. Rowecki utworzył także organizację dywersyjną „Wachlarz”.

Z jego inicjatywy doszło do połączenia najważniejszych organizacji konspiracyjnych w kraju w jednolite wojsko podziemne. „Akcja scaleniowa zakończyła się niemal pełnym powodzeniem mimo znacznych trudności, związanych zwłaszcza z przyłączeniem Batalionów Chłopskich (powołanych przez konspiracyjne Stronnictwo Ludowe) i Narodowej Organizacji Wojskowej (podlegającej Stronnictwu Narodowemu)” – czytamy w broszurze IPN poświęconej Stefanowi „Grotowi” Roweckiemu. Akcja pozwoliła na zbudowanie struktur konspiracyjnych, które obejmowały cały okupowany kraj na szczeblu okręgów odpowiadających przedwojennym województwom.

We wrześniu 1941 r. na mocy specjalnego rozkazu Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego konspiracyjny ZWZ został uznany za część składową Polskich Sił Zbrojnych. 14 lutego 1942 r. Związek Walki Zbrojnej przekształcono w Armię Krajową, a gen. Rowecki został jej Komendantem Głównym.

Stefanowi Roweckiemu podlegała stworzona przez niego Komenda Główna (w jej skład wchodziły m.in. oddziały wywiadu i łączności, a także Biuro Informacji i Propagandy oraz Związek Odwetu). Ten ostatni z czasem przekształcono w Komendę Dywersji, nazywaną potocznie Kedywem, która prowadziła bieżącą walkę z Niemcami.

Od 1942 r., kiedy Stefan Rowecki uzyskał zgodę na prowadzenie ograniczonej walki zbrojnej, nadzorował przygotowanie planu powstania powszechnego. Prace nad formą „zrzucenia” okupacji, które były uzależnione od zmian sytuacji militarnej na frontach wojny, zakończono we wrześniu 1942 r., gdy gen. Rowecki podpisał „plan powstania”. Autorami opracowania byli przedwojenni oficerowie dyplomowani – płk Stanisław Tatar, płk Janusz Bokszczanin i mjr Jerzy Kirchmayer. Przyjęto wówczas, że odpowiednie warunki do rozpoczęcia jawnej walki z Niemcami nastąpią w momencie, kiedy III Rzesza poniesie klęskę. Po wyzwoleniu centralnych ziem polskich zamierzano rozszerzyć powstanie na pozostałe obszary RP okupowane przez Niemców. Wśród siedmiu podstawowych celów zrywu, poza samą likwidacją okupacji niemieckiej, było m.in. zdobycie na Niemcach wyposażenia wojskowego, odbudowa regularnej armii, współdziałanie AK z cywilnymi strukturami podziemia w odbudowie administracji państwowej, utrzymanie porządku wewnętrznego.

W czasie okupacji Niemcy umieścili Stefana Roweckiego na pierwszym miejscu listy poszukiwanych Polaków. Gestapo aresztowało go 30 czerwca 1943 r. Został przewieziony do Berlina, gdzie odrzucił niemiecką propozycję współdziałania.

W połowie lipca 1943 r. umieszczono go w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen w budynku dla ważnych więźniów.

Stefan Rowecki „Grot” tuż po wybuchu Powstania Warszawskiego został zamordowany na specjalny rozkaz szefa SS Heinricha Himmlera. Według ustaleń śledztwa przeprowadzonego przez IPN jego egzekucji dokonano pomiędzy 2 a 7 sierpnia, prawdopodobnie na terenie krematorium obozu w Sachsenhausen. Dokładne okoliczności jego śmierci i miejsce pochówku do dziś nie są znane.

PAP