Polski udział w trosce Kościoła o rodzinę

Zakończyło się
niezwykłe spotkanie rodzin świata z Papieżem Benedyktem XVI w Walencji. Trwamy
jeszcze w radości Kościoła z tego spotkania. Zasłuchani w nauczanie
Ojca Świętego, wezwani, by być świadkami Bożego zamysłu o małżeństwie i rodzinie.
Podczas wieczornego czuwania w sobotę, 8 lipca – czuwania modlitwy, rozważania
Słowa Bożego oraz świadectw – usłyszeliśmy też sprawozdanie ze stanu studiów
nad rodziną w Europie i w świecie. Głos zabrali niektórzy przedstawiciele tych
studiów w różnych krajach. Sprawozdanie rozpoczęto od Instytutu Jana Pawła
II Studiów nad Małżeństwem i Rodziną w Rzymie, powstałego 25 lat temu w znamiennych
okolicznościach: Ojciec Święty miał bowiem zamiar ogłosić powołanie tego Instytutu
– podobnie jak powołanie Papieskiej Rady Rodziny – podczas audiencji generalnej
w pamiętnym dniu 13 maja 1981 roku…
Wydaje się jednak konieczne uzupełnienie wspomnianych tu relacji o doświadczenia
polskie, o których w Walencji nie mówiono. Przede wszystkim sami winniśmy znać
ojczysty dorobek w tej dziedzinie, by nie sprawdziło się na nas dawne powiedzenie: "(…)
sami nie wiecie, co posiadacie".
Pierwszy bowiem ośrodek studiów wyższych w zakresie nauk o rodzinie powstał
ponad 31 lat temu właśnie w naszej Ojczyźnie. Jest to Instytut Studiów nad
Rodziną
w Warszawie Łomiankach, który był dobrze znany założycielowi instytutu rzymskiego
już jako kardynałowi Karolowi Wojtyle, nade wszystko jednak jako Papieżowi
Janowi Pawłowi II. W latach późniejszych powstały w Polsce także inne instytuty
naukowe,
oddane studiom nad rodziną.
Tym bardziej więc wydaje się obowiązkiem mówić i pisać o polskich, pionierskich
doświadczeniach. Są bogactwem całego Kościoła w Polsce. I niech służą dobru
coraz większej liczby rodzin.

I. Studia nad rodziną – doświadczenie polskie
Świadectwo o Instytucie w Łomiankach zabrzmiało w Rzymie na placu św. Piotra
podczas Jubileuszu Rodzin 14 października 2000 roku. Przekazano wówczas (za
pośrednictwem włoskiej telewizji RAI, która przez szereg dni gościła w Łomiankach)
świadectwo Założyciela Instytutu, poprzedzone następującym wprowadzeniem
organizatorów:
"
Wśród osób, które w sposób znaczący przyczyniły się do rozwoju kultury rodziny,
jest pewien człowiek, urodzony, Ojcze Święty, na Twojej polskiej ziemi. Jest
to Arcybiskup Kazimierz Majdański, emerytowany arcybiskup Szczecina, który
założył Instytut Wyższych Studiów nad Małżeństwem i Rodziną, pierwszy tego
rodzaju instytut w świecie.
W latach 80. Arcybiskup Majdański został powołany do Rzymu, by tu kierować
Komitetem Rodziny, który stał się potem Papieską Radą Rodziny.
Niezależnie od odległości znalazł dzisiejszego wieczoru sposób, by być z nami".
Wspomniane świadectwo Założyciel Instytutu rozpoczął słowami:
"
Pan Bóg użyczył mi szczególnego przywileju: mogłem być w czasie
II wojny światowej w obozie koncentracyjnym Dachau. W obozie tym przebywało
prawie 2000 księży polskich. Co drugi z nich pozostał tam na zawsze. Niektórzy
już zostali beatyfikowani jako męczennicy. Wielu innych tego jeszcze oczekuje!
Tuż przed zakończeniem wojny obóz miał być całkowicie zniszczony. W tych okolicznościach
zawierzyliśmy nasze ocalenie świętemu Józefowi, Opiekunowi Świętej Rodziny,
aby móc służyć rodzinom.
W ostatniej chwili, 29 kwietnia 1945 roku, zostaliśmy wyzwoleni.
Po 30 latach, w dniu 29 kwietnia 1975 roku, w czasie dziękczynienia za ocalenie
(uczestniczył w dziękczynieniu także Kardynał Karol Wojtyła), otrzymałem wiadomość,
że ostatecznie władze państwowe (wówczas komunistyczne) wyraziły zgodę – po
bardzo długich i mozolnych staraniach – na otwarcie Akademickiego Instytutu
Studiów nad Rodziną".
Korzenie Instytutu sięgają męczeńskich dziejów polskiego duchowieństwa w czasie
II wojny światowej. Jego powstanie wpisuje się zarazem w całą posługę Kościoła
w naszej Ojczyźnie.
Inspiracje naukowe i duszpasterskie, prowadzące do podjęcia tej inicjatywy,
były ciekawe i różnorodne. Brak miejsca, by je tu szczegółowo omawiać. Zostały
scharakteryzowane przez Założyciela w książce pt. "Ocalić Prawdę o rodzinie"[1],
w której autor ukazuje też podstawowe założenia i historię Instytutu oraz kreśli
jego perspektywy na przyszłość.
Trzeba jednak może przypomnieć niezwykle trudne okoliczności powstania tego
ośrodka studiów nad rodziną w Polsce. Przywołajmy na pamięć realia panowania
komunistycznego reżimu, wrogiego rodzinie, o czym świadczy zwłaszcza wprowadzenie
w 1956 r. zbrodniczej ustawy, dopuszczającej swobodne zabijanie dzieci poczętych,
a także prześladowanie wszystkich, którzy się tej ustawie sprzeciwiali. Episkopat
Polski zlecił wówczas profesorowi seminarium we Włocławku, ks. K. Majdańskiemu,
zorganizowanie duszpasterstwa pracowników lecznictwa. Praca ta, mimo wspomnianych
tu trudnych realiów, została przeprowadzona na tak wielką skalę, że wkrótce
mogło wyodrębnić się z niej także duszpasterstwo rodzin. Wymagało ono ludzi
przygotowanych do tej posługi. Podejmowano w poszczególnych diecezjach cenne
inicjatywy w tej dziedzinie. Konieczne były jednak studia o rodzinie na poziomie
akademickim. Jednakże było wtedy marzeniem całkiem nierealnym, by władze zgodziły
się na otwarcie takich studiów na którejś z polskich wyższych uczelni. A przecież
dzięki żmudnym i niezwykle konsekwentnym wysiłkom ks. bp. K. Majdańskiego stało
się to możliwe. Jednak i on sam, i jego współpracownicy zgodnie stwierdzają:
starania były konieczne, ale nic by się nie stało, gdyby nie niezwykła opieka
św. Józefa i całej Najświętszej Rodziny.
Stało się to przecież w czasach, gdy nawet słowa "rodzina" nie wolno
było użyć w nazwie. Dlatego też, gdy już przyszła zgoda na utworzenie Instytutu,
mówiła ona o Zakładzie Teologii Praktycznej: takiej nazwy trzeba było tymczasowo
używać.
Jednakże różne przeszkody zewnętrzne, choć wydawały się nie do pokonania, nie
były problemem najtrudniejszym. Wcześniej trzeba było się zmierzyć z wyzwaniem
jeszcze poważniejszym: nie istniały nigdzie takie studia, brakowało wzorców,
do których można by się było odnieść, zarówno w zakresie naukowo-dydaktycznym,
jak i organizacyjnym.
Koncepcja rodziła się w ciągu lat intensywnej pracy. Szczególnie twórczy wkład
wnieśli tu, obok Założyciela, dr med. Monika Wójcik i prof. Jerzy Ozdowski.
Utworzony program studiów od początku miał charakter interdyscyplinarny, przy
czym była to podwójna interdyscyplinarność: ad intra – w zakresie nauk teologicznych,
i ad extra – dotycząca pozostałych nauk zajmujących się małżeństwem i rodziną.
Założeniem podstawowym od początku była wierność zdrowej doktrynie oraz łączenie
formacji intelektualnej z formacją duchową.
Stawiano wielkie przeszkody w pozyskiwaniu i zatrudnianiu pracowników naukowych
w nowej placówce. Nie łatwiej było z naborem studentów. Praktycznie zakazano
przyjmowania ludzi świeckich, przyznając dla nich zaledwie dwa miejsca na studiach
stacjonarnych; nie zezwolono też na prowadzenie studiów zaocznych dla świeckich.
Tak więc według zarządzeń ówczesnych władz studia o małżeństwie i rodzinie
miały być dostępne tylko dla osób duchownych. Przez długie lata limit miejsc
w sposób istotny ograniczał możliwości przyjmowania studentów.
Dołączyły się kłopoty lokalowe. Dla Instytutu nie było już miejsca na macierzystej
uczelni (Akademii Teologii Katolickiej). Trzeba było początkowo tułać się po
użyczanych pomieszczeniach w Warszawie, a także myśleć o przeprowadzeniu odpowiednich
inwestycji. Ostatecznie siedziba Instytutu została zlokalizowana w Łomiankach
pod Warszawą i była stopniowo budowana w oparciu o skromne fundusze pochodzące
z darów, gromadzonych przez Założyciela głównie z tytułu pobytu w niemieckich
obozach koncentracyjnych.
Obecnie Instytut Studiów nad Rodziną w Warszawie Łomiankach ma za sobą 31 lat
doświadczeń, prowadzi studia magisterskie, stacjonarne i zaoczne, a także studium
podyplomowe. Posiada obszerną specjalistyczną bibliotekę i własne wydawnictwo.
Przez 25 lat prowadził filię w Szczecinie.
W Instytucie studiowało jak dotąd 5370 studentów, przede wszystkim z Polski,
ale także z innych krajów europejskich, zwłaszcza wschodnich. Absolwenci Instytutu
to już cała rzesza ludzi, którzy służą rodzinie – w Polsce, a także poza nią.
W wyniku starań Instytutu, na podstawie wypracowanego w nim programu naukowo-dydaktycznego,
Rada Główna Szkolnictwa Wyższego w dniu 12 stycznia 1995 r. wprowadziła nowy
kierunek studiów wyższych w Polsce: nauki o rodzinie.
Instytut współpracuje z innymi ośrodkami polskimi i zagranicznymi. Zorganizował
szereg kongresów i sympozjów naukowych o charakterze międzynarodowym.
Działalność naukowa znajduje swoje odzwierciedlenie w pracy formacyjnej wśród
rodzin. Dzieje się to przede wszystkim poprzez posługę Instytutu Świeckiego
Życia Konsekrowanego Świętej Rodziny, który wykorzystuje dorobek naukowy Instytutu
akademickiego, prowadząc formację rodzin: przez cały rok w wielu ośrodkach
w Polsce – tzw. Ogniskach Świętej Rodziny oraz w okresie wakacyjnym w ośrodku
rekolekcyjnym dla rodzin w Wisełce na wyspie Wolin.

II. W służbie Kościołowi powszechnemu
Doświadczenia Instytutu służyły powstałym później innym ośrodkom naukowym.
Tak to zwięźle scharakteryzował kardynał Pio Laghi, prefekt Kongregacji Wychowania
Katolickiego: "Instytut w Łomiankach stał się prototypem innych Instytutów
tego rodzaju na świecie, szczególnie zaś Instytutu Jana Pawła II przy Papieskim
Uniwersytecie Laterańskim w Rzymie"[2].
Miał też Instytut szczególną okazję udziału w trosce całego Kościoła powszechnego
o rodzinę. Założyciel Instytutu został zaproszony przez Papieża Jana Pawła
II do prowadzenia Watykańskiego Komitetu Rodziny i do przygotowania Synodu
Biskupów poświęconego rodzinie, który odbył się w roku 1980. W pracach na rzecz
Synodu wspomagał Założyciela także zespół pracowników naukowych Instytutu[3].
Spośród wielu podejmowanych wówczas działań warto wspomnieć dwie ważne inicjatywy.
Pierwsza dotyczyła udziału w Synodzie audytorów świeckich (co wcześniej nie
było praktykowane). Papież Jan Paweł II chętnie podjął tę inicjatywę i zaprosił
na Synod przedstawicieli rodzin ze wszystkich kontynentów. Podczas obrad każdego
popołudnia odbywały się sesje z czynnym udziałem audytorów świeckich. Ojciec
Święty zawsze uczestniczył w tych sesjach. Powiedział też później, że ten udział
rodzin stał się błogosławieństwem Synodu.
Drugą oryginalną inicjatywą było przygotowanie Synodalnego Dnia Rodzin. 12
października 1980 r. Ojciec Święty ogłosił dniem szczególnej modlitwy w intencji
Synodu, a zarazem zaprosił na ten dzień przedstawicieli rodzin całego świata
do Rzymu.
To spotkanie rodzin rozpoczęło się Mszą św. koncelebrowaną pod przewodnictwem
Ojca Świętego, podczas której małżonkowie odnowili swoje przyrzeczenia małżeńskie,
a na zakończenie Liturgii dzieci złożyły rodzicom podziękowanie za przekazany
dar życia i wiary. Druga część spotkania odbyła się w Auli Pawła VI. Jej pieczołowicie
przygotowany program składał się ze świadectw rodzin, mówiących o najbardziej
charakterystycznych przeżyciach rodzinnych, zwłaszcza zaś o przezwyciężaniu
typowych dla współczesnego świata trudności. Świadectwa te wywarły wielkie
wrażenie na Ojcach synodalnych. Całości spotkania towarzyszyły występy artystyczne.
To spotkanie stało się niejako zapoczątkowaniem późniejszych Światowych Spotkań
Rodzin, z których pierwsze miało miejsce również w Rzymie, w Roku Rodziny 1994.
Po zakończeniu prac Synodu Założyciel Instytutu brał udział w pracy na rzecz
powołania Papieskiej Rady Rodziny, co tak scharakteryzował Ojciec Święty: "Po
zakończeniu Synodu przyczynił się Ksiądz Biskup przez wysoce kompetentne naświetlenie
sprawy do tego, że na miejsce dotychczasowego Komitetu do spraw Rodziny, podporządkowanego
Papieskiej Radzie Świeckich, powstała odrębna Rada do spraw Rodziny jako samodzielne
dykasterium Kurii Rzymskiej" (List z 4 listopada 1981 r.).

III. Świadectwo Papieża Jana Pawła II
Jak już wspomnieliśmy, Instytut w Łomiankach był dobrze znany Papieżowi Janowi
Pawłowi II, który stale interesował się jego rozwojem, radował się osiągnięciami,
towarzyszył przeżywanym trudnościom. Świadczy o tym bogata korespondencja
z Założycielem Instytutu, którą Ojciec Święty prowadził osobiście, na temat
współzałożycieli Instytutu, jego roli w Kościele, wraz z zawartymi w tej
korespondencji radami i wskazaniami[4].
Trudno więc byłoby pominąć choćby fragmenty tego, co o Instytucie pisał Najwyższy
Pasterz Kościoła.

1. Ojciec Święty określał Instytut jako "Dzieło, stojące na straży życia
i rodziny, tak bardzo zagrożonej w Polsce i na całym świecie" (list z
25 II 2002 r.).

2. Jan Paweł II pisał o roli Instytutu:
"
Chwila wymaga, aby podkreślić doniosłe znaczenie tej Instytucji naukowej dla
Kościoła Powszechnego i dla społeczeństwa w Polsce" (list z 28 IV 1990
r.).
"
Wielkie są zasługi Instytutu dla rodziny, zrozumienia jej wielkości i powołania,
jak również dla obrony życia ludzkiego" (list z 3 V 2000 r.).

3. O jego udziale w trosce Kościoła Powszechnego o rodzinę:
"
Jest [Instytut] konkretną odpowiedzią na troskę Kościoła Powszechnego o rodzinę
ludzką, jest niejako kontynuatorem tej wielkiej tradycji, która sięga początków
chrześcijaństwa" (list z 25 III 1995 r.).

4. O znaczeniu dla Kościoła w Polsce i naszej Ojczyzny:
"
Zasługi Instytutu i jego pomoc Kościołowi w Polsce, zatroskanemu o losy rodziny
i małżeństwa, nabierają szczególnego znaczenia w kontekście przemian zachodzących
w naszym Kraju. W dobie tych zmian odczuwa się potrzebę odbudowy nie tylko
materialnej naszej Ojczyzny, ale nade wszystko tej moralnej – dotyczącej człowieka.
Proces degradacji podstawowych wartości moralnych i niepokojący zamęt w prawidłowym
odczytywaniu ewangelicznego posłannictwa rodziny, nie ominęły także i Polski" (list
z 28 IV 1990 r.).
"
Dziękuję Stwórcy za ten wielki skarb, jakim jest Instytut dla Kościoła w Polsce
i dla całej naszej Ojczyzny" (list z 25 III 1995 r.).

5. O zadaniu służby Prawdzie o rodzinie:
"
Dzięki składam Bogu za dwadzieścia lat działalności Instytutu, które nazwałbym
czasem wielkiej refleksji nad ludzką rodziną oraz nieustannym zgłębianiem i
poznawaniem niewyczerpanej tajemnicy małżeństwa i rodziny" (list z 25
III 1995 r.).

6. O zadaniu obrony życia:
"
Dziękuję Wszystkim, którzy nie szczędzą trudu, by walczyć o zachowanie tego
podstawowego prawa zgodnie z piątym Przykazaniem Bożym" (list z 29 XI
1990 r.).

7. O interdyscyplinarnym programie Instytutu i łączeniu formacji intelektualnej
z formacją duchową:
"
Poprzez rzetelną informację intelektualną oraz formację duchową [Instytut]
przygotowuje szeregi ludzi oddanych sprawie rodziny i gotowych bronić jej świętości
i wartości. Świadczy o tym wyczerpujący interdyscyplinarny program studiów
Instytutu, obejmujący teologię małżeństwa i rodziny oraz nauki pozateologiczne,
których przedmiotem jest problematyka rodzinna" (list z 25 III 1995 r.).
8. O podejmowanych zadaniach duszpasterskich:
"
W liście z dnia 19 czerwca br. poinformował mnie Ksiądz Arcybiskup o przygotowaniach
do otwarcia w Wisełce, na wyspie Wolin, Ośrodka Rodzin.
Bardzo mnie ucieszyła ta wiadomość, gdyż jest to jedna z cennych inicjatyw,
mająca na celu służyć rodzinom z całej Polski oraz z krajów wschodnich, a także
młodzieży akademickiej, przygotowującej się do posługi rodzinie. Trzeba, aby
takich inicjatyw było jak najwięcej w naszym kraju, zwłaszcza teraz, w Roku
Rodziny. Winniśmy z rodzinami dzielić wszystko to, co jest ich radością i nadzieją,
ale także to, co jest ich troską, niepokojem i cierpieniem.
Świętej Rodzinie z Nazaretu zawierzam stałą działalność Ośrodka Rodzin w Wisełce
i z serca błogosławię Księdzu Arcybiskupowi oraz wszystkim tym, którzy będą
wspomagać to dzieło i współpracować w jego rozwoju" (list z 29 VI 1994
r.).

9. Ojciec Święty pisał też o więzi między Instytutem naukowym a Instytutem
Świętej Rodziny:
"
Dzisiaj rodzina narażona jest na różnorakie niebezpieczeństwa i dlatego potrzebuje
umysłów i serc gotowych realizować ideał, jaki wyznaczył jej Stwórca. Potrzebuje
przede wszystkim ludzi, którzy kochają rodzinę. Te zadania spełniają wszyscy,
którzy są zaangażowani w działalność Instytutu Studiów nad Rodziną i Instytutu
Świętej Rodziny, z Księdzem Arcybiskupem na czele" (list z 3 V 2000 r.).
"
Niech Pan Jezus nadal błogosławi tej działalności [Instytutu Studiów nad Rodziną]
wspieranej tak wydatnie przez Instytut Świecki Życia Konsekrowanego Świętej
Rodziny" (list z 19 II 2003 r.).

10. Jan Paweł II modlił się w intencji obu Instytutów:
"
Polecam opiece Świętej Rodziny dalszą działalność Instytutu. Niech go strzeże
i opiekuje się nim na drodze wielkiej służby rodzinie i życiu, która jest służbą
prawdzie, wolności i godności człowieka. Niech pomaga wielkodusznie otwierać
się na wszelkie współczesne problemy rodziny w duchu chrześcijańskiej solidarności
i miłości" (list z 25 III 1995 r.).
"
'Jezu, Maryjo, Józefie, Święta Rodzino, opiekuj się Łomiankami, Instytutem,
którym kieruje Ksiądz Arcybiskup Kazimierz Majdański, Jego Współpracownikami,
Moniką, która tu do mnie przyjeżdża, prosząc też o zatwierdzenie papieskie
dla Instytutu Świętej Rodziny. Amen’.
Tak się modlę za tę sprawę, która Mu leży na sercu" (list z 16 V 2003
r.).

ks. dr Krzysztof Wolski

Autor jest wicedyrektorem Instytutu Studiów nad Rodziną Uniwersytetu Kardynała
Stefana Wyszyńskiego w Łomiankach.

[1] Abp K. Majdański, Ocalić Prawdę o rodzinie, Łomianki 2000.
[2] Wypowiedź kardynała Pio Laghi, prefekta Kongregacji Wychowania Katolickiego,
podczas uroczystości 20-lecia Instytutu, 1 V 1995 r. (Kard. Pio Laghi, Formacja
przyszłych kapłanów do duszpasterstwa rodzin, w: Dwadzieścia lat nauk o rodzinie,
Warszawa 1995, s. 152).
[3] Przygotowanie i przebieg Synodu omówione zostały w broszurze: Abp K. Majdański,
Posługa w Watykanie 1980-1993, Łomianki 1997.
[4] Dokumentacja ta znajduje się w archiwum Instytutu Studiów nad Rodziną w
Łomiankach. Zasługiwałaby na ogłoszenie w języku polskim i w językach obcych.