Poznać, aby rozumieć – kurs metafizyki

Z ks. prof. dr. hab. Andrzejem Maryniarczykiem SDB, kierownikiem Katedry Metafizyki i Zakładu Metafizyki KUL, redaktorem naczelnym Powszechnej Encyklopedii Filozofii, prezesem Polskiego Towarzystwa Tomasza z Akwinu, rozmawia Paweł Pasionek

Jest Ksiądz Profesor uczniem o. prof. Mieczysława Alberta Krąpca i jego wieloletnim najbliższym współpracownikiem. Proszę przybliżyć nam znaczenie dla naszej filozofii i teologii pierwszego na gruncie polskim metafizyka.

– Rola o. prof. Mieczysława Krąpca w odrodzeniu współczesnej metafizyki jest nie do przecenienia. Tak jak św. Tomasz z Akwinu w średniowieczu dokonuje odnowienia i odbudowania metafizyki realistycznej, tak w XX wieku robi to o. profesor Mieczysław Krąpiec, gdyż na nowo daje współczesnemu człowiekowi filozofię realistyczną.

Jak należy rozumieć terminy „filozofia” i „metafizyka”?

– Dzisiaj nabrały one różnego znaczenia, gdyż klasyczne rozumienie filozofii w kształceniu znika z pola widzenia. W starożytności, gdy pojawiło się słowo filozofia, które oznaczało umiłowanie mądrości, równocześnie powstała jej definicja, którą stworzył Arystoteles. Uznał on, że filozofia jest specyficznym typem poznania różniącym się od poznania matematycznego, biologicznego, historycznego, teologicznego, gdyż jest namysłem nad całością rzeczywistości, sztuką czytania realnie istniejących rzeczy i odkrywania w tych rzeczach prawdy o nich poprzez poszukiwanie ostatecznych przyczyn ich istnienia i działania. Wówczas termin metafizyka staje się synonimem filozofii jako wiedzy mądrościowej.

Czy filozofia jest dziedziną, której zgłębianiem może zająć się każdy człowiek, niezależnie od statusu, wykształcenia czy też wykonywanego zawodu?

– Każdy człowiek z natury jest filozofem. Skoro jesteśmy istotami rozumnymi, to poszukujemy odpowiedzi na pytanie, kim jesteśmy, ale i o ostateczną przyczynę własnego istnienia oraz istnienia świata. Zauważył to już Arystoteles w swoim dziele „Metafizyka”, stwierdzając, że wszyscy ludzie z natury chcą poznawać, a filozofia – w odróżnieniu od innych nauk – daje nam możliwość całościowego spojrzenia na rzeczywistość.

Do najważniejszych celów poznania metafizycznego należy wyposażenie człowieka w wiedzę mądrościową.

– Poszczególne nauki dostarczają nam bardzo wielu informacji o świecie, o strukturze materii, ale człowiek potrzebuje przede wszystkim wiedzy mądrościowej, która przejawia się w znajomości ostatecznych przyczyn. Arystoteles powtarzał, że nie jest mądry ten lekarz, który wie, jakie przepisać lekarstwo, kiedy człowieka coś boli, ale ten, który zna przyczynę choroby. Drugim ważnym celem metafizyki jest dostarczenie racjonalnego i zgodnego z faktycznym stanem rzeczy obrazu świata i człowieka. Metafizyka wyposaża nas także w tym zakresie w język konieczny do opisywania faktów. Okazuje się, że dzisiaj, gdy usuwa się z języka pojęcie duszy, mamy problem z opisaniem źródła życia, a nawet ze zrozumieniem, czym jest samo życie. Podobnie do opisu rzeczywistości zaczyna nam współcześnie brakować takich pojęć, jak: osoba, dobro, prawda czy też absolut, który w języku religii jest wyrażany przez słowo „Bóg”. Natomiast trzecim celem metafizyki jest nabycie umiejętności wolnego poznania. Filozofia realistyczna mówi nam, że człowiek w pierwszym rzędzie powinien słuchać rzeczy, a nie teorii.

Zatem należy poznawać nie po to, by więcej wiedzieć, ale po to, by rzeczywistość zrozumieć.

– To właśnie jest dzisiaj szczególnie potrzebne. Filozofia metafizyczna zrodziła całą kulturę europejską i dzięki temu ta kultura sprzyjała człowiekowi, dlatego określamy ją mianem kultury humanistycznej. Natomiast ta filozofia, która odrywa człowieka od uczenia się mądrości z poznawania natury świata, powoduje, że powstaje kultura antyhumanistyczna, wroga człowiekowi. Dlatego musimy uświadomić sobie, że w pierwszym rzędzie potrzebujemy dotrzeć do źródła. Dotyczy to również odbioru środków społecznego przekazu, które często prezentują nam tzw. fakty prasowe zamiast faktów realnych.

Jak zatem chronić się przed zastawiającymi na nas sidła ideologiami?

– Najlepszą obroną, takim kluczem pozwalającym rozszyfrować, która filozofia jest ideologią, a która nie; która mnie buduje, a która niszczy, jest nauczenie się poznawania świata realnego. Odwołując się do rzeczy, natury człowieka, możemy zweryfikować każdą teorię. Utopijne wizje człowieka i życia wspólnotowego są ideologiami, które chcą przykroić nas do własnych wyobrażeń, określić poprzez nie, jak mamy działać. A przecież jest to postawienie sprawy na głowie, gdyż najpierw trzeba odczytać naturę człowieka, społeczeństwa, by można było tworzyć teorie.

Także nauczanie Kościoła katolickiego podkreśla doniosłość metafizyki. O jej znaczeniu mówi encyklika Jana Pawła II „Fides et ratio”.

– Metafizyka realistyczna jako nauka rozumienia świata i człowieka, jest doskonałym narzędziem teologii, która także jest bardzo realistyczna. Tajemnica wiary potwierdza się również w tym, co rozum ludzki ukazuje. Boga bowiem poznajemy nie tylko drogą objawienia, ale i rozumu. Dał temu wyraz w swoich dziełach już św. Tomasz z Akwinu. Zarówno wiara, jak i rozum, chociaż mają różne punkty wyjścia w postaci objawienia oraz świata natury, dążą do wspólnego celu, którym jest poznanie prawdy. Jedna jest bowiem prawda o świecie i człowieku. Dlatego należy podkreślić, że chrześcijaństwo jest realizmem, gdyż widzi człowieka takim, jakim on jest w rzeczywistości. Proszę zobaczyć, najważniejszym przykazaniem, jakie Pan Bóg nam daje, jest przykazanie miłości, które przypomina nam, że spragnionemu bliźniemu powinniśmy podać kubek wody. Ojciec Święty Jan Paweł II zaznacza w „Fides et ratio”, iż nasza wiara jest wiarą rozumną, wierzymy, żeby zrozumieć, i poznajemy, żeby bardziej wierzyć. Jak podkreśla encyklika, człowiek ma pełnię poznania tylko wówczas, gdy korzysta z dwóch skrzydeł – wiary i rozumu.

Jednakże nurty filozoficzne zakładające relatywizm z niechęcią odnoszą się zarówno do Kościoła, jak i metafizyki.

– Przyczyną takiego stanu jest fakt, że filozofia realistyczna stanowi największe zagrożenie dla ideologii, gdyż obnaża ich sprzeczne twierdzenia. A zakusy, by w mętnej wodzie ryby łowić, są niestety znaczne. Stąd te ataki na broniących prawdy, a zarazem i wolności człowieka. Czasem więc wydaje się, że filozofia realistyczna jest w pewnym kryzysie. Ale należy zauważyć, że zawsze będzie na nią zapotrzebowanie, ponieważ człowiek dąży do rozumienia świata i z konieczności będzie wracał do metafizyki, chcąc uzyskać odpowiedź na podstawowe pytania, takie, jak: kim jest, dlaczego żyje, czym jest świat i skąd się wziął.

Studiowanie filozofii można zatem uznać za element systemu obrony społeczeństwa przed zniewoleniem.

– Oczywiście – jeśli mamy na myśli filozofię realistyczną, gdyż były filozofie, które zniewalały społeczeństwa. Zarówno nazizm, jak i komunizm nie zrodziły się z pustki. Poglądy filozoficzne Friedricha Nietzschego oraz Karola Marksa stworzyły ich podwaliny. Warto więc podkreślić, że metafizyka uczy także, jak oceniać inne systemy filozoficzne i naukowe, ponieważ wszystkie nauki i sztuki powinny mieć jeden cel, którym jest doskonalenie człowieka. Zatem głównym kryterium ich oceny jest zawsze dobro człowieka.

Wobec tego ci wszyscy, którzy pragną dobra własnego oraz innych, nie mogą zaniedbać poznawania filozofii realistycznej…

– Każdy powinien się mobilizować, by doskonalić siebie jako człowieka. Któż z nas nie chce rozumieć siebie i świata oraz dotrzeć do prawdy? Dzisiaj słyszymy, że nie ważna jest prawda, ważne, by dialogować. Ale przecież człowiek bez prawdy gubi się, nie jest w stanie pokierować swoim życiem. Dlatego nie dajmy się zwodzić i podejmijmy wysiłek, by dotrzeć do prawdy.

Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu proponuje wszystkim chętnym internetowy kurs filozofii – rozmowy o metafizyce. Proszę, by Ksiądz Profesor – jako prowadzący zajęcia w ramach tego kursu – wyjaśnił, jakie cele przyświecają tej inicjatywie?

– Filozofia jest podstawą rozumienia wszystkich dziedzin kultury, a kulturą jest wszystko to, co człowiek wytwarza świadomie, a zatem: nauka, etyka, sztuka, technika oraz religia. Wobec tego, jeśli chcemy rozumieć, czym jest kultura polska, to musimy mieć narzędzie do namysłu. I kurs filozofii – rozmowy o metafizyce – służy dostarczeniu takiego narzędzia. Kurs ten ma też uzupełnić istniejącą dziś lukę w kształceniu. Kiedyś zajęcia z filozofii wchodziły w zakres nauczanych przedmiotów, niestety dzisiaj mamy do czynienia z rugowaniem filozofii. Po raz pierwszy z przyczyn politycznych usunięto filozofię z edukacji za czasów carskich, potem zrobiono to za czasów Stalina. Współcześnie, w ramach reformy edukacji, uczyniono to po raz kolejny. Nasuwa się więc pytanie o intencje tego działania bądź co bądź demokratycznie wybranych władz. A przecież filozofia pozwala osadzić na fundamencie humanistycznym zdobywaną przez nas wiedzę z wielu różnych dziedzin.

Dziękuję za rozmowę.