Wystawa poświęcona Armii Polskiej w Ameryce w Bibliotece Uniwersyteckiej UMK w Toruniu
W Bibliotece Uniwersyteckiej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu do 30 czerwca br. otwarta będzie wystawa historyczna o Armii Polskiej w Ameryce, będącej w składzie Błękitnej Armii dowodzonej od października 1018 r. przez gen. Józefa Hallera. Wstęp na wystawę jest bezpłatny.
Wystawa autorstwa dr Anitty Maksymowicz z Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze pokazuje na zdjęciach i dokumentach, pochodzących w większości z nowojorskiego archiwum Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP), Obóz Rekrutacyjny do Armii Polskiej we Francji, nazwany Obozem Kościuszko, założony w Niagara-on-the-Lake w Kanadzie. Wystawę przygotowano na 100-lecie czynu zbrojnego Polonii amerykańskiej. Wystawa składa się ze 116 obiektów: zdjęć oprawionych w ramy o różnych formatach, banerów i plansz z opisami w języku polskim i angielskim. Składają się na nią fotokopie zdjęć i dokumentów, plakatów, listów, wspomnień, szkiców i reprodukcje obrazów.
Na zdjęciach ukazano funkcjonowanie obozu, przez który przeszło – począwszy od jego powstania w październiku 1917 r. aż do rozwiązania w marcu 1919 r. – ponad 22 tysiące polskich ochotników, głównie ze Stanów Zjednoczonych. Rekruci, za zgodą Stanów Zjednoczonych, szkoleni byli na terenie Kanady przez oficerów kanadyjskich za pieniądze francuskie. Dużą rolę w przygotowaniach do powstania obozu i uzyskania zgody władz trzech państw na jego powstanie, tj. Francji, Stanów Zjednoczonych i Kanady, odegrał Ignacy Jan Paderewski. Dowódcą obozu był Kanadyjczyk płk Arthur D’Orr LePan.
Po dwumiesięcznym przeszkoleniu w Obozie Kościuszko w Niagara-on-the-Lake sukcesywnie wyekspediowano 20 tys. 720 polskich żołnierzy do formowanej od czerwca 1917 r. Armii Polskiej we Francji. Było to wydarzenie bez precedensu w historii Stanów Zjednoczonych i Kanady, bowiem jedynie Polonia amerykańska dokonała takiej organizacji swojego wojska na Obczyźnie. Armia Polska we Francji, zwana od koloru mundurów „Błękitną Armią”, rekrutowała się z Polaków ochotników z Europy i innych kontynentów. Z Kanady żołnierzy przetransportowano na koszt Francji do Europy trzydziestoma okrętami. Od lipca 1918 r. oddziały tej armii, pod francuskim dowództwem, walczyły z Niemcami na froncie we Francji.
W październiku 1918 r. dowódcą „Błękitnej Armii” został gen. Józef Haller. Wiosną 1919 roku formacja została przetransportowana pociągami do Polski i weszła w skład Wojska Polskiego, walcząc w wojnie polsko-ukraińskiej (1919) i polsko-bolszewickiej (1919-1920).
Po wojnach do Ameryki (USA i Kanady) powróciło około 12 tys. 500 byłych żołnierzy „Błękitnej Armii”. Pozostali zginęli lub zostali w Polsce i Europie. Ci, którzy powrócili, założyli w 1921 r. w Cleveland, Ohio, Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, które działa do dziś i sfinansowało wykonanie wystawy.
Zdjęcia prezentowane na wystawie obrazują rekrutację, warunki życia rekrutów, żołnierską musztrę i ćwiczenia, czas wolny, uroczyste wydarzenia i obozową codzienność – wszystko poczynając od czasów rekrutacji, aż po wyjazd żołnierzy z Kanady przez USA do Francji. Obóz Kościuszko odegrał także istotną rolę w historii miasta Niagara-on-the-Lake. Jego mieszkańcy w owym czasie okazali wielką pomoc, wsparcie i sympatię polskim rekrutom.
Wystawa prezentowana jest w Polsce od 2017 r. w ośrodkach akademickich, bibliotekach, domach kultury, galeriach i muzeach miejskich.
Na emitowanym filmie dokumentalnym „Z wycieczki Stowarzyszenia Weteranów do Polski” z 1927 r. kamera towarzyszy weteranom i ich rodzinom w objeździe kraju (pociągiem) od chwili przybycia statku do Polski. Pokazane są piękne unikatowe historyczne zdjęcia z Gdyni, Gniezna, Poznania, Częstochowy, Katowic, Krakowa, Zakopanego, Marcinkowic, Nowego Sącza, Borysławia, Lwowa, Równego, Wilna, Warszawy, Wilanowa, Radzymina i Łodzi. Są defilady wojskowe, widać pola Mazowsza, Wołynia i Polesia, ukazano wiele historycznych postaci, w tym gen. Józefa Hallera i gen. Mariusza Zaruskiego. Jest to skrócona wersja filmu zrealizowanego przez IPN, w oryginale film trwa 84 min i ukaże się na płycie DVD wydanej przez IPN w Warszawie w 2021 roku. Film został przekazany do Archiwum IPN przez Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce.
Wojciech Stanisław Grochowalski
