Polsko-ukraińskie zabytki i miejsca pamięci

W wyniku rosyjskiej agresji na Ukrainę niszczone są nie tylko budynki mieszkalne, urzędy, szpitale i szkoły, ale także zabytki i miejsca pamięci, ważne dla Ukraińców, lecz i Polaków.

Lwów to pod względem zabytków historycznych i architektonicznych jedno z najbogatszych miast na terenie współczesnej Ukrainy. Zabytki reprezentują najrozmaitsze epoki i style – od pozostałości staroruskich do budowli nowoczesnych, od gotyku po socrealizm.

Miejscem szczególnym jest śródmieście. W 1975 roku władze, jeszcze sowieckie, zdecydowały o utworzeniu tu Państwowego Rezerwatu Historyczno-Architektonicznego. Obejmuje on średniowieczne śródmieście z rynkiem i przyległymi ulicami oraz teren dawnego grodu Lwa, leżącego niegdyś u podnóża Wysokiego Zamku. Rezerwat to 120 ha obszaru, na którym znajduje się przeszło 1000 zabytków budownictwa. 200 z nich to arcydzieła architektury na skale światowa. W 1998 roku stary Lwów został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Niedaleko rynku znajduje się Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (potocznie nazywana Katedra Łacińska). To świątynia metropolitalna, siedziba arcybiskupa lwowskiego, jedna z trzech katedr w mieście. Wznoszono ja od ok. 1360 roku, za czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego, pierwotnie pod wezwaniem Trójcy Świętej.

W 1656 roku w katedrze, przed cudownym obrazem Matki Boskiej Łaskawej, złożył śluby lwowskie król Jan II Kazimierz, a 21 października 1677 roku chrzest w katedrze otrzymał późniejszy król Polski Stanisław Leszczyński. W latach 1760-1778 świątynie przebudowano w stylu rokoko, wówczas pojawiła się charakterystyczna sylwetka z dwiema nieproporcjonalnymi wieżami.

Największe zagrożenie dla istnienia katedry jako ośrodka życia religijnego przyniosły lata powojennej sowieckiej okupacji 1945-1991, które bazylika przetrwała, zachowując sakralny charakter. W latach 1952-1987 przeprowadzono szereg prac renowacyjnych, a w okresie 1999-2000 odrestaurowano prezbiterium. Podczas wizyty Jana Pawła II we Lwowie w czerwcu 2001 roku odbyła się koronacja kopii obrazu Matki Bożej Łaskawej.

Usytuowany w centralnym punkcie miasta, przy prospekcie Swobody, Narodowy Akademicki Teatr Opery i Baletu im. Salomei Kruszelnickiej to jedna z najbardziej charakterystycznych budowli w krajobrazie Lwowa.

Pod koniec XIX w. lwowski magistrat zdecydował o budowie teatru operowego. Rozpisano konkurs, w którym zwyciężył projekt dyrektora lwowskiej Szkoły Przemysłowej prof. Zygmunta Gorgolewskiego. Budowa trwała od 1897 do 1900 roku. Otwarcie nastąpiło 4 października 1900 roku. Wśród gości honorowych byli m.in. Henryk Sienkiewicz, Ignacy Paderewski, Henryk Siemiradzki. Na inauguracje sceny narodowej przedstawiono widowisko poetycko-choreograficzne „Baśń nocy świętojańskiej”, operę Władysława Zełenskiego „Janek” oraz komedie Fredry „Odludki”.

Budynek opery jest porównywany do opery paryskiej i wiedeńskiej. Posiada bogato zdobiona fasadę, która wieńczą brązowe, uskrzydlone, rzeźbione postacie: Dramatu po lewej, Muzyki po prawej oraz Sławy pośrodku. Sale widowiskowa upiększyli swoimi dziełami Siemiradzki, Piotr Harasimowicz, Piotr Wojtowicz i Edward Podgórski.

Jedna z najstarszych europejskich nekropolii i jednym z największych zabytkowych polskich cmentarzy jest założony w 1786 roku Cmentarz Łyczakowski we Lwowie. To nie tylko miejsce pochówku zmarłych, lecz także galeria rzeźb nagrobnych, obelisków i kaplic, zbudowanych w najróżniejszych stylach.

Na 42 ha pochowanych jest 300-400 tys. osób, w tym wielu wybitnych Polaków i Ukraińców, m.in. Juliusz Konstanty Ordon, Maria Konopnicka, Gabriela Zapolska, Seweryn Goszczyński, Władysław Bełza, matematyk Stefan Banach, malarz Artur Grottger. Cmentarz ten mieści również groby polskich powstańców z XIX wieku – z Powstania Listopadowego i Styczniowego.

W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się Cmentarz Obrońców Lwowa. Spoczywają tam Polacy polegli w walkach z Ukraińcami o Lwów w latach 1918-1919 oraz w czasie wojny polsko-bolszewickiej z 1920 roku. Pochowanych jest tam blisko 3 tys. żołnierzy, głównie młodzieży – stad nazwa Cmentarz Orląt.

Kijów

Kijów to stolica i największe miasto Ukrainy (pod względem liczby ludności oraz powierzchni), położone nad rzeka Dniepr. Pełni funkcje politycznego, ekonomicznego, transportowego, oświatowego i kulturalnego centrum na Ukrainie, liczy ok. 3 mln mieszkańców.

Do architektonicznych skarbów Ukrainy należy kijowska Łarwa Peczerska – zespól klasztorny, który odegrał ogromna role w dziejach Ukrainy.

Życie klasztorne zapoczątkowano tutaj w połowie XI wieku, kiedy przybyły z Athos mnich Antoni osiadł w jednej z miejscowych pieczar, ściągając wkrótce do tej pustelni innych zakonników. W latach siedemdziesiątych XI wieku rozpoczęto budowę murowanej Cerkwi Peczerskiej. Na początku XII wieku wzniesiono nadbramna cerkiew św. Trójcy i refektarz, a pod koniec stulecia obwiedziono teren klasztoru murem obronnym. Okazały już zespól klasztorny został ograbiony i poważnie zniszczony w trakcie najazdu Batut-chana w 1240 roku. Ucierpiał raz jeszcze w 1480 roku od hord krymskich chana Mendli Goreją, lecz wkrótce dźwignięto go z ruin.

Po włączeniu ziemi kijowskiej do Korony w 1569 roku klasztor objęto bezpośrednim patronatem króla polskiego. Po Unii Brzeskiej pełnił funkcje kulturalnego ośrodka prawosławia w Rzeczypospolitej, również dzięki własnym drukarniom oraz wytwórni papieru.

W 1688 roku zależny dotychczas od Konstantynopola klasztor poddany został zwierzchnictwu patriarchy moskiewskiego, uzyskując nazwę Ławry. Powstały w tym czasie nowe zespoły sakralne na tzw. Bliskich i Dalekich Pieczarach. Ponadto klasztor otoczono ziemnymi fortyfikacjami Twierdzy Peczerskiej, zaprojektowanej przez cara Piotra I. Po wzniesieniu wysokiej dzwonnicy w połowie XVIII wieku Łarwa stała się w pełni ukształtowanym zespołem architektonicznym. Był to największy zwarty zespól obiektów sakralnych całej Europy.

Władze sowieckie zamknęły klasztor w 1926 roku, przekształcając go w muzeum. Podczas II wojny światowej przywrócono funkcje sakralna Ławry, lecz w 1961 roku ponownie zamknięto klasztor. Mnisi powrócili do niego w 1988 roku, kiedy oddano im Dalekie Pieczary.

Ławra, wpisana na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, jest Rezerwatem Historyczno-Kulturowym, zachowując jednocześnie charakter wielkiego ośrodka kultu religijnego. Działa tu m.in. Akademia Teologiczna.

Pierwszym ukraińskim zabytkiem wpisanym w 1990 r. (wraz z Łarwa Peczerska) na listę UNESCO jest Sobór Sofijski („Mądrości Bożej”).

Sobór, nawiązując nazwa do słynnej świątyni w Konstantynopolu, budowano w latach 1017-1037 w typowym bizantyjskim schemacie krzyżowo-kopułowym. Po najeździe tatarskim w 1240 roku sobór stopniowo podupadał. U schyłku XVI wieku stal się cerkwią unicka. W 1633 roku odbudowę soboru podjął metropolita Piotr Mohyla. Rekonstrukcje kontynuowano jeszcze w latach 1685-1707, nadając świątyni zewnętrzne cechy ukraińskiego baroku.

Świątynia aktualnie nie pełni funkcji sakralnych, jest wyłącznie obiektem muzealnym, pomnikiem kultury narodowej. Wnętrze olśniewa monumentalnością kompozycji, jest synteza sztuki bizantyjsko-ruskiej (ukraińskiej).

Babi Jar

Niedługo po zajęciu Kijowa, 29 września 1941 roku, przez armię hitlerowską, Niemcy zebrali przebywających w Kijowie Żydów, po czym nakazali im marsz w kierunku wąwozu o nazwie Babi Jar. Na miejscu Żydów dzielono i zabijano strzałami z karabinów maszynowych. W ciągu dwóch dni zamordowano w ten sposób 33 771 osób. Kolejne egzekucje trwały do 11 października. W tym czasie zabito jeszcze ok. 17 tys. Żydów.

Na miejscu kaźni Niemcy utworzyli obóz koncentracyjny, w którym wieziono m.in. Ukraińców, Polaków, Rosjan i Romów. Do 1943 roku, kiedy do Kijowa wkroczyła Armia Czerwona, w obozie tym zamordowano ok. 30 tys. osób. Według różnych źródeł ogólna liczba rozstrzelanych w Babim Jarze w latach 1941-1943 waha się od 100 do 150 tys.

W wyniku rosyjskiego ostrzału rakietowego, 1 marca w pobliskiej wieży telewizyjnej uszkodzone zostało Centrum Pamięci Holokaustu w Babim Jarze. Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski przypomniał wtedy o masakrze, mówiąc, że „historia się powtarza, ludzie znów giną w Babim Jarze”.

Bykownia

3435 polskich więźniów aresztowanych i zamordowanych przez NKWD w 1940 roku w Ukrainie upamiętnia Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni. To czwarta nekropolia upamiętniająca polskie ofiary NKWD, po cmentarzach w Lesie Katyńskim, Charkowie i Miednoje.

Podczas ekshumacji z lat 2001-2012 polscy badacze wydobyli szczątki 1 992 polskich obywateli zamordowanych przez NKWD w 1940 roku. Zdaniem archeologów pracujących w Bykowni prawie 2 tys. osób zabitych w trakcie zbrodni katyńskiej i pochowanych w tym miejscu „to największa część osób z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej, zawierającej 3435 imion i nazwisk polskich obywateli” zamordowanych przez władze sowieckiej Rosji. Ok. 1,5 tys. osób mogło trafić do innych niż Kijów miejsc kaźni.

W Bykowni pochowane są też polskie ofiary stalinowskiego wielkiego terroru z lat 1937-1938. Jednak największą grupę stanowią tam Ukraińcy i przedstawiciele innych narodowości. Liczbę spoczywających w Bykowni szacuje się na 100-120 tysięcy.

Charków

Charków to miasto w północno-wschodniej części Ukrainy, stolica obwodu charkowskiego. Jest obecnie jednym z największych ośrodków przemysłowych i kulturalno-naukowych Ukrainy.

Sobór Pokrowski (Opieki Matki Bożej) to jeden z najcenniejszych zabytków miasta. Został wzniesiony w 1689 roku w stylu baroku przez Kozaków. Jest najstarszym zabytkiem w mieście i jedynym zachowanym obiektem dawnej twierdzy charkowskiej.

Był nie tylko miejscem kultu religijnego, ale pełnił również funkcje umocnień charkowskiej fortecy. W mieście znajduje się też monaster – klasztor, o tej samej nazwie, pochodzący z tego samego okresu.

Kolejny ważny sakralny budynek na mapie Charkowa to Sobór Zaśnięcia Matki Bożej, zbudowany w latach 1771-1777 na miejscu poprzedniego, zniszczonego przez pożar w 1733 roku, wzorowany na cerkwi ws. Klemensa w Moskwie.

Projekt ikonostasu dla soboru wykonał Bartolomeo Rastrali. W budynku znalazły się cztery ołtarze: główny – Zaśnięcia Matki Bożej oraz boczne Kazańskiej Ikony Matki Bożej, ws. Katarzyny i Świętych Piotra i Pawła. Szczególnym kultem wiernych otaczana była przechowywana w świątyni ikona ws. Mikołaja oraz Jedlicka Ikona Matki Bożej.

W dniach 9–12 stycznia 1826 roku w soborze wystawione było ciało cara Aleksandra I, zmarłego w Taganrogu. W 1930 roku budynek, pełniący funkcje katedry eparchii charkowskiej, został odebrany Rosyjskiemu Kościołowi Prawosławnemu i zaadaptowany na cele świeckie, co leczyło się z jego znacząca dewastacja. W 1973 roku przeprowadzono kompleksowy remont soboru.

W 2009 roku na mocy nowego porozumienia między administracja obwodowa i eparchia charkowska świątynia stalla się ponownie własnością Kościoła. Do 2010 roku sobór był współużytkowany przez parafie prawosławna i filharmonie charkowska.

Sobór został uszkodzony w trakcie walk o Charków podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainie.

Wzniesiony w latach 1999–2000 Polski Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie-Piatichatkach – to miejsce pochówku ofiar wielkiej czystki, a także oficerów wojska polskiego rozstrzelanych podczas zbrodni katyńskiej w 1940 roku.

W lesie pod Charkowem, w pobliżu sanatorium NKWD, w 1940 roku grzebano przywożone ciężarówkami zwłoki polskich oficerów, mordowanych w piwnicach gmachu NKWD w Charkowie. Pierwszy transport wyruszył ze Starobielska do Charkowa w nocy z 5 na 6 kwietnia 1940 roku.

W latach 1995-1996 prowadzone były tam badania sondażowo-ekshumacyjne, którymi kierował prof. Andrzej Kola. Odkryto 75 zbiorowych mogił, w tym 15 masowych grobów polskich oficerów ze szczątkami 4302 ofiar. Szczątków nie ekshumowano. W pozostałych 60 grobach spoczywają zamordowani w latach trzydziestych Ukraińcy i Rosjanie.

Cały teren, gdzie odkryto groby, został ogrodzony. 27 czerwca 1998 roku wmurowano kamień węgielny pod budowę cmentarza, który nazwano oficjalnie Cmentarzem Ofiar Totalitaryzmu. Uroczyste otwarcie nastąpiło 17 czerwca 2000 roku.

Sporo wspólnego z polska historia ma Charkowski Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Karazina. Został powołany w 1804 r. na mocy ukazu carskiego staraniem działacza społecznego Wasyla Karazina. Za powstanie uczelni odpowiedzialny był także kurator Charkowskiego Okręgu Naukowego, polski hrabia Seweryn Potocki.

Seweryn Potocki był zwolennikiem tworzenia uczelni wyższych w mniejszych miejscowościach, a w owych czasach Charków liczył około 10 tys. mieszkańców. To dzięki Potockiemu nowa uczelnia otrzymała szeroka autonomie wyrażona m.in. przez niezależność placówki od władz gubernialnych.

Polacy (głównie z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego) od początku stanowili poważny odsetek studiującej tu młodzieży, zwłaszcza po likwidacji polskich uniwersytetów w Wilnie i Warszawie. Ich liczba sięgała nawet jedna trzecia wszystkich studiujących.

Kamieniec Podolski

Pierwsze obwarowania powstały w Kamieńcu na przełomie XI i XII wieku. Były to drewniano-ziemne umocnienia wzniesione wokół średniowiecznego grodu, które następnie w XIII wieku zostały wzmocnione murem obronnym. Watahy Batut-chana, pustoszące Podole w latach 1240-1241, zniszczyły gród w Kamieńcu. Po wyparciu Tatarów w 1362 roku Kamieniec objęli kniaziowie Koriatowicze, którzy odbudowali zniszczona warownie. W 1432 roku Kamieniec włączono do Korony, a w 1463 roku został stolica województwa podolskiego i nadano mu status miasta królewskiego. Forteca stała siec kluczowa strategiczna warownia.

Rola jej stała siec szczególnie istotna w okresie wzrostu potęgi Imperium Osmańskiego. W 1633 roku forteca oparła siec silnemu szturmowi Turków. W czasie kolejnego najazdu tureckiego, w 1672 roku, zamek padł po krótkiej obronie. Obronne twierdzy opisał na kartach Trylogii Sienkiewicz. Pomnik upamiętniający czyny Wołodyjowskiego znajduje siec przed katedra. Przedstawia on wykuty z piaskowca pień drzewa, wsparty na korzeniach. W 1933 roku z inicjatywy miejscowych Polaków umieszczono na pomniku napis: „Pamięci pana pułkownika Jerzego Wołodyjowskiego, Hektora kamienieckiego. Życie to szereg poświeceń”.

Strona polska nie ustawała w próbach odbicia Kamieńca Podolskiego, ale powrócił on do Korony dopiero po pokoju karłowickim (1699). Po II rozbiorze Polski Kamieniec znalazł siec w granicach Rosji i został stolica guberni podolskiej. W XIX w. twierdza straciła militarne znaczenie i została zamieniona w wwiezienie. Funkcje te zamek w Kamieńcu pełnił do 1917 roku. W 1918 roku do miasta wkroczyły wojska polskie, jednak zawarty w 1921 roku Traktat Ryski przyznał miasto Sowietom. W 1928 roku twierdza została uznana za rezerwat historyczno-architektoniczny, a w 1937 roku utworzono w niej muzeum.

Żółkiew

Szczególne miejsce na mapie najcenniejszych obiektów architektury i sztuki dawnej RP zajmowała Kolegiata pw. św. Wawrzyńca w Żółkwi. Świątynia została ufundowana na początku XVII w. przez hetmana Stanisława Zółkiewskiego i stała siec miejscem jego wiecznego spoczynku. Następnie opieka otaczał ja prawnuk magnata, król Jan III Sobieski. Kościół postrzegany był jako mauzoleum obu rodów oraz pomnik chwały oręża polskiego. Jego status podnosiły również cenne dzielą sztuki.

Przed 1939 roku kolegiata uchodziła za jedna z najważniejszych świątyń w Polsce. Po II wojnie część wyposażenia i archiwaliów wywieziono do Polski, a resztę po zamknięciu kościoła przez władze komunistyczne w 1946 roku – przeniesiono do muzeów ukraińskich.

W czasie, gdy budynek służył jako magazyn, znaczna cześć wyposażenia, w tym cenne rzeźby, została poważnie uszkodzona lub zniszczona. W takim stanie obiekt zwrócono Kościołowi katolickiemu w 1989 roku. Znalazł siec on wśród tych zabytków, które w pierwszej kolejności ratowano i odnawiano. Prace rozpoczęły siec w latach 1990–1992 dzięki zaangażowaniu Fundacji Kultury Polskiej, Wojska Polskiego i miasta Krakowa. Od 1990 roku przy konserwacji znajdujących siec w kościele dziel rzeźbiarskich (m.in. nagrobków Sobieskich i Daniłowiczów, epitafiów i portali) pracowali studenci warszawskiej i krakowskiej ASP. Kolejne etapy prac przeprowadzono dzięki finansowaniu ze strony m.in. Biura Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granica, Fundacji Ochrony Zabytków, MKiDN, MSZ, Senatu RP i Instytutu POLONIKA.

Ołyka

Kolegiata Świętej Trójcy w Ołyce na Wołyniu jest jednym ze znaczących zabytków sztuki sakralnej okresu wczesnego baroku na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Świątynie wzniesiono w latach 1635-1640 z fundacji Albrychta Stanisława Radziwiłła wg projektu Włochów – Benedetta Molliego i Giovaniego Maliverne’a.

Była uznawana za najpiękniejszy polski kościół na Wołyniu. Do dziś wrażenie robią wyjątkowe ołtarze oraz nagrobki rodziny Radziwiłłów. Koniec II wojny zapoczątkował trudny okres w historii kolegiaty. Tereny archidiecezji lwowskiej, a także diecezji łuckiej i częściowo przemyskiej zostały wcielone do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Władze powróciły do walki z religia i Kościołem katolickim. Parafia ołycka została rozwiązana i rozpoczęła siec systematyczna dewastacja świątyni. Dopiero w 1991 roku władze ukraińskie przekazały kościół wspólnocie wiernych, dzięki czemu dziś znów może on być miejscem kultu.

Drewniane cerkwie regionu karpackiego

Ukraina i Polska maja jeden wspólny obiekt na liście UNESCO – drewniane cerkwie regionu karpackiego. Na listę wpisanych jest osiem obiektów z Ukrainy i osiem z Polski. Najstarsze cerkwie pochodzą z XVI w. Zbudowano je techniką zrębowa, czyli przez łączenie końców drewnianych bali. Każda z cerkwi ma swój styl, typowy dla regionu, w którym powstała.

PAP