Ziemia Sądecka

Ziemia Sądecka, zajmująca południowo-wschodnią część województwa małopolskiego, to w większości rejon górzysty. W jej południowej części rozciąga się Beskid Sądecki z pasmem zachodnim Radziejowej (Radziejowa – 1265 m n.p.m.) i wschodnim Jaworzyny (Jaworzyna Krynicka – 1116 m n.p.m.). Beskid Sądecki od Gorców i Pienin oddziela swym korytem Dunajec. Podobnie jak Poprad płynie on ku północy i obie rzeki spotykają się w Kotlinie Sądeckiej, której Dunajec stanowi centralną oś. Jego dopływ – Kamienica Nawojowska, stanowi granicę między Beskidem Sądeckim a Niskim. Od północy z Ziemią Sądecką sąsiaduje Pogórze Rożnowskie, a od zachodu Beskid Wyspowy. Administracyjnie Ziemia Sądecka obejmuje powiat sądecki z siedzibą w Nowym Sączu.

Beskidy jako najmłodsze góry w Polsce uległy fałdowaniom około 20 mln lat temu, później zostały jeszcze raz wypiętrzone pod koniec trzeciorzędu. Ich główny składnik to skały osadowe (piaskowce magurskie) oraz flisz karpacki – piaskowce, łupki, zlepieńce, iły i margle. Urozmaiconą rzeźbę terenu tworzą stoki i kotliny Beskidu Sądeckiego, malownicze doliny przełomów Dunajca, Popradu i ich dopływów, łagodnie pofałdowane Pogórze Rożnowskie. Krajobraz wyróżnia się dynamiczną kolorystyką. Wiosną mamy tu różowawą biel kwitnących sądeckich sadów, u schyłku lata czerwieniejących i wpadających w granat od słynnych łąckich śliw. Jesienią paletę barw uzupełniają drzewa liściaste pogórza i regla dolnego.

Na terenie pogórza (do 550 m n.p.m.) dominują pola uprawne, łąki i zabudowa. W reglu dolnym (550-1100 m n.p.m.) lasy jodłowo-bukowe i świerkowe, a w reglu górnym (powyżej 1100 m. n.p.m.) lasy świerkowe. W paśmie Radziejowej i Jaworzyny spotkamy roślinność alpejską (widłak alpejski, macierzanka halna i in.), a poniżej subalpejską – np. miłosnę górską. Górskie rzeki Nowosądecczyzny są siedliskiem wielu gatunków ryb, a rejony leśne, stanowiące blisko połowę jej powierzchni, obfitują w liczną zwierzynę łowną.

Na terenie Ziemi Sądeckiej i sąsiadującego z nią powiatu nowotarskiego znajduje się Popradzki Park Krajobrazowy (ponad 54 tys. ha) wraz z otuliną (prawie 24 tys. ha), jeden z największych w Polsce. W Beskidzie Sądeckim znajduje się 14 rezerwatów przyrody, w tym 12 leśnych.

Z położenia geograficznego wynika zróżnicowanie tutejszego klimatu, w którym wyróżnia się trzy piętra klimatyczne: do wys. 750 m n.p.m. piętro umiarkowanie ciepłe, między 750 a 1100 m n.p.m. umiarkowanie chłodne, a powyżej 1100 m n.p.m. chłodne.

Już w czasach starorzymskich wiodły tędy – wzdłuż Dunajca i Popradu – dwa odgałęzienia ważnej drogi handlowej (bursztyn) – np. znaleziska w Gostwicy i dolinie Białej k. Grybowa. W późniejszych wiekach była to główna arteria komunikacyjna łącząca Polskę z Węgrami. Przez Stary Sącz przewożono do Polski węgierską sól, miedź i żelazo, a następnie do Prus i Flandrii. Dziś na sąsiadującej od południa ze Słowacją Ziemi Sądeckiej znajdują się drogowe przejścia graniczne w: Leluchowie, Muszynce, Piwnicznej i Piwowarówce oraz kolejowe w Muszynie.

O ogromnej atrakcyjności Ziemi Sądeckiej poza pięknem i czystym, nieskażonym przemysłem powietrzem decyduje jej bogate dziedzictwo kulturowe. Tędy wiedzie np. szlak architektury drewnianej. Jest to również ziemia wielu inicjatyw i dokonań, a także wielkich oraz świętych osobowości.

Ziemia Sądecka od A do Z

Andrzejówka – d. unicka cerkiew z końca XVII w.;

Barcice – kościół z 1901 r., ołtarz główny (1622) z obrazem Wniebowzięcia Matki Bożej (1600), w ołtarzach bocznych części tryptyków (1470-1480) ze szkoły sądeckiej;

Bartkowa – wieś letniskowa, ośrodek sportów wodnych;

Biała Niżna – XIX-wieczny klasztor Sióstr Dominikanek, dar hrabiny Konstancji Stadnickiej;

Białawoda – na szczycie góry Zamczysko wg legendy miało stać kiedyś miasto, ślady kultury łużyckiej;

Binczarowa – drewniana d. cerkiew unicka (1760), cmentarz z I wojny światowej;

Bogusza – drewniana d. cerkiew unicka (1858);

Brzezna – kaplica (1691) połączona potem z kościołem;

Bukowiec – cerkiew (1805) przeniesiona z Kamiannej, a następnie odbudowana jako kościół;

Chełmiec – dworek z końca XIX w.;

Czerniec – zabytkowa kapliczka z wizerunkiem Matki Bożej Bolesnej otoczona od wielu lat wyjątkową czcią;

Czarny Potok – kościół modrzewiowy (1755), wewnątrz obraz („Czarnopotocka Madonna”, 1648), anonim ze szkoły sądeckiej;

Dubne – drewniana d. unicka cerkiew (1863);

Florynka – murowana cerkiew (1875), cmentarz z I wojny światowej;

Gołkowice Dolne – zespół zwartej zabudowy ulicowej z okresu kolonizacji józefińskiej;

Gródek nad Dunajcem – ośrodek sportów wodnych i rekreacji nad Jeziorem Rożnowskim, resztki zamczyska na wyspie Grodzisko;

Grybów – dworek klasycystyczny Hoschów z XVII w., pseudogotycki kościół pw. św. Katarzyny, wewnątrz obraz Matki Bożej Przedziwnej (1700), drewniany posąg Madonny z Dzieciątkiem zwanej Madonną Grybowską. Dawny dwór (XVI w.), zespół kamienic w rynku;

Jastrzębik – unicka cerkiew (1856), ikony z XVII i XVIII w.;

Jazowsko – kościół (1665), w ołtarzu gotycki obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Zabytkowa drewniana architektura wsi;

Kamionka Wielka – jednonawowy kościół (1621), wewnątrz kamienna chrzcielnica (XVI w.), dziś nieużywany. W ołtarzu głównym dwa medaliony z kościoła (XIV w.);

Jodłowiec – w okresie międzywojennym istniał tutaj Ośrodek Lotnictwa Szybowcowego;

Just – drewniany kościół z II poł. XVII w.;

Kamianna – d. unicka drewniana cerkiew (1937). Dom Pszczelarza;

Korzenna – zespół parkowo-dworski z XIX w.;

Kosarzyska i Sucha Dolina – tablice upamiętniające działalność kurierską i partyzancką;

Krasne Potockie – dawny park dworski;

Królowa Górna – d. cerkiew unicka (1814), cmentarz wojskowy z I wojny światowej;

Krużlowa Wyżna – drewniany kościół gotycki (1520). Stąd pochodzi „Madonna z Krużlowej” – arcydzieło snycerstwa gotyckiego. Między innymi polichromowane stropy (1520) i chrzcielnica z XV w.;

Krynica Zdrój – murowana cerkiew unicka (1865-1875), kościół zdrojowy (1862) na planie krzyża greckiego, kryty gontem, kościół NMP Wniebowziętej z XIX w. w stylu wczesnego renesansu włoskiego. Stary Dom Zdrojowy (1889) z salą balową, Pijalnia „Słotwinka” w Parku Słowińskim (1806). Figura Matki Boskiej (1864) (proj. A. Grottger) w Parku Zdrojowym, pomniki: A. Mickiewicza (1906), J. Kiepury, J.I. Kraszewskiego na „Edwardówce” (1879) (popiersie wykonał Franciszek Wyspiański, ojciec Stanisława). Zabytkowe wille;

Leluchów – drewniana cerkiew (1861);

Lipnica Wielka – kościół fundacji Kazimierza Wielkiego (1359), w prezbiterium polichromia z I poł. XVII w., dworek (1902);

Łabowa – d. cerkiew unicka (1784), zabytkowe drewniane zagrody;

Łazy Brzyńskie – stara kapliczka z rzeźbą uwiązanego u słupa Chrystusa, wg legendy przeniesioną przez Dunajec podczas powodzi;

Łącko – kościół (pocz. XVIII w.), wewnątrz m.in. kamienna chrzcielnica (1493), zabytkowe organy (XVIII w.) i portale kute w kamieniu; w Rynku studnia św. Floriana;

Łosie – drewniana d. unicka cerkiew (1826);

Łososina Dolna – drewniany kościół (1739), w ołtarzu bocznym obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem (I poł. XV w.), polichromia proj. Marii Ritter, zespół parkowo-dworski;

Maciejowa – drewniana d. unicka cerkiew (1830);

Marcinkowice – zespół parkowo-dworski, park krajobrazowy, grodzisko kultury łużyckiej, cmentarz Legionistów (1914);

Maszkowice – grodzisko kultury łużyckiej, obelisk na górze Zyndrama;

Milik – modrzewiowa unicka cerkiew (1813);

Młodów-Głźbokie – pomnik pamię

ci na miejscu dwóch masowych egzekucji podczas II wojny światowej;

Mochnaczka – drewniana cerkiew unicka (1846);

Mochnaczka Niżna – drewniana kaplica (1787), dawna cerkiew, posiada ołtarz i ikonostas;

Mochnaczka Wyżna – kaplica (1700);

Mogilno – kościół drewniany z XVII/XVIII w., kaplica murowana (wg tradycji 1558), wewnątrz m.in. drewniany polichromowany posąg Chrystusa z XVIII w.;

Muszyna – fragmenty murów zamku (ok. 1390) i graniastej wieży, podzamkowy zespół dworski z XVIII/XIX w., zajazd z XIX w. (muzeum regionalne). Kościół barokowy o cechach obronnych, m.in. gotyckie figury dłuta Jakuba z Nowego Sącza (1470) i renesansowe tabernakulum, krucyfiks ludowy z XVIII w. Zabytkowa zabudowa ul. Kościelnej, pod nr 7 prawdopodobnie w 1770 r. kwatera konfederatów barskich;

Muszynka – drewniana cerkiew unicka (1689), okopy konfederackie.


Cdn.