80. rocznica powstania Rady Pomocy Żydom „Żegota” – organizacji powołanej przez Polaków w celu ratowania Żydów

80 lat temu, 4 grudnia 1942 r., powstała Rada Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu RP na Kraj „Żegota”. W okupowanej Europie była to jedyna oficjalnie afiliowana organizacja powołana w celu udzielania pomocy Żydom. Jej konspiracyjna działalność polegała na znajdowaniu kryjówek, wystawianiu fałszywych dokumentów, dostarczaniu leków oraz wypłacaniu zapomóg finansowych dla ukrywających się Żydów.

20 stycznia 1942 r. w berlińskim Wannsee, podczas narady wysokiej rangi urzędników III Rzeszy, zapadły decyzje w sprawie „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. To sprawiło, że państwo niemieckie zaangażowało cały swój potencjał w mordowanie własnych obywateli pochodzenia żydowskiego i z innych europejskich krajów. Eksterminację rozpoczęto od ziem tzw. Generalnego Gubernatorstwa, skąd w ramach akcji „Reinhardt” do końca 1942 r. do obozów zagłady skierowano 1 850 000 Żydów będących obywatelami polskimi.

80 lat temu powstała Rada Pomocy Żydom przy Delegacie Rządu na Kraj #Żegota. Jedyna taka organizacja w okupowanej przez Niemców Europie, której celem była masowa i zorganizowana pomoc Żydom.
—
Przesyłanie Prezydenta @AndrzejDuda
➡️ https://t.co/imbszkOlYIpic.twitter.com/dWYiCYsiNS

— PL1918 (@PL1918) December 4, 2022

22 lipca 1942 r. Niemcy rozpoczęli w Warszawie Grossaktion – „wielką akcję” deportacji Żydów z getta do ośrodka zagłady w Treblince. Stanowiła ona część akcji „Reinhardt”, niemieckiego planu zagłady wszystkich Żydów z terenu Generalnego Gubernatorstwa. Kilka tygodni później członkowie Frontu Odrodzenia Polski wraz z pisarką Zofią Kossak-Szczucką przygotowali odezwę „Protest!”, którą 11 sierpnia nielegalnie kolportowano na ulicach Warszawy. W odezwie pisarka nie godziła się na to, że „w ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od świata kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. Nie istnieje dla nich nadzieja ratunku, nie nadchodzi znikąd pomoc. […] To samo co w ghetcie warszawskim odbywa się od pół roku w stu mniejszych i większych miasteczkach i miastach polskich. […] Świat patrzy na tę zbrodnię, straszliwszą niż wszystko, co widziały dzieje i – milczy. […] Tego milczenia dłużej tolerować nie można. […] Wobec zbrodni nie wolno pozostać biernym”.

Zofia Kossak-Szczucka wraz z Wandą Krahelską-Filipowicz włączyły się w organizowanie pomocy Żydom. W tym celu prowadziły rozmowy z Pełnomocnikiem Delegatury, Janem Piekałkiewiczem, Dyrektorem Departamentu Spraw Wewnętrznych, Leopoldem Rutkowskim i Dyrektorem Departamentu Opieki Społecznej, Janem Stanisławem Jankowskim, które doprowadziły do powstania Komitetu im. Konrada Żegoty.

4 grudnia 1939 r. Komitet przekształcono w Radę Pomocy Żydom „Żegota”, która podlegała Delegaturze Rządu RP na Kraj. Za pośrednictwem swojego przedstawiciela, Witolda Bieńkowskiego czy jego zastępcy, Władysława Bartoszewskiego, Delegatura Rządu RP sprawowała nad „Żegotą” kontrolę polityczną i organizacyjną.

Na czele Rady Pomocy Żydom stanął Julian Grobelny z Polskiej Partii Socjalistycznej. Rada działała przez swoją centralę w Warszawie oraz komórki organizacyjne w Krakowie i we Lwowie. Dzięki możliwości korzystania z różnych komórek konspiracji polskiej, przepływu finansów z zagranicy oraz współpracy różnych środowisk politycznych (jak np. syjonistów, bundowców, katolików, demokratów, socjalistów czy ludowców) „Żegota” mogła szybko zintensyfikować akcję pomocy Żydom. W Radzie funkcjonowały różne referaty: legalizacyjny, mieszkaniowy, lekarski, propagandowy czy terenowy. W celu ratowania dzieci żydowskich w sierpniu 1943 r. powołano referat dziecięcy, którego kierowniczką została Irena Sendlerowa. „Żegota” pomogła w uratowaniu około 1300 dzieci, ukrywając ich w polskich rodzinach zastępczych, zakładach opiekuńczych czy klasztorach. Szacuje się, że swoim wsparciem „Żegota” objęła około 12 tysięcy osób, tym samym pozwalając dużej części z nich przetrwać niemiecką politykę eksterminacji.

„W krytycznej sytuacji, po raz pierwszy w historii nowożytnej Polski, przedstawiciele kompetentnych, miarodajnych żydowskich organizacji politycznych różnego odcienia, niejednokrotnie z sobą nawet skłóconych, wspólnie z przedstawicielami demokratycznych ośrodków polskiego podziemia podjęli działanie na rzecz ratowania ludzi i ostrzegania, i zbierania materiałów dotyczących zbrodni hitlerowskich, i kontaktów z wolnym światem. Jest to zjawisko, którego nie znam w żadnym innym kraju okupowanej Europy” – tak po latach oceniał to zjawisko Władysław Bartoszewski, jeden z działaczy „Żegoty”.

Działająca do początku 1945 r. Rada Pomocy Żydom „Żegota” była jedyną w okupowanej przez Niemców Europie instytucją państwową ratującą Żydów od zagłady. Została uhonorowana medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata przyznawanym przez Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie.

W 80. rocznicę powołania Rady Pomocy Żydom „Żegota”, Instytut Pamięci Narodowej zaprasza na wystawę edukacyjno-historyczną „»Żegota« – Rada Pomocy Żydom”, zainstalowaną w podziemiach kościoła pw. Wszystkich Świętych w Warszawie, pl. Grzybowski 3/5.

Więcej na temat „Żegoty” można przeczytać na portalu przeystanekhistoria.pl oraz [tutaj].

IPN zachęca także do obejrzenia materiału wideo „Śmierć za ratowanie życia. Dekret o karaniu Żydów opuszczających getto i Polaków im pomagających”.

O Akcji Reinhardt można zaś więcej dowiedzieć się z Biuletynu IPN nr 6/2017.

 

IPN/radiomaryja.pl