30 lat temu podpisano porozumienie białowieskie o likwidacji ZSRR i utworzeniu WNP

W środę mija 30. rocznica podpisania przez przywódców Białorusi, Rosji i Ukrainy, Stanisława Szuszkiewicza, Borysa Jelcyna i Leonida Krawczuka porozumienia białowieskiego, formalnie kończącego istnienie ZSRR i powołującego na jego miejsce Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP).

Nastąpiło to podczas spotkania w rezydencji władz radzieckich w Wiskulach w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Brali w nim udział sprawujący wówczas urząd prezydenta Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR) Borys Jelcyn, wybrany kilka dni wcześniej na prezydenta Ukrainy Leonid Krawczuk i przewodniczący Rady Najwyższej Republiki Białorusi Stanisław Szuszkiewicz.

„Związek Radziecki jako rzeczywistość geopolityczna i podmiot prawa międzynarodowego przestaje istnieć” – zapisano w przyjętej 30 lat temu umowie. W jego miejsce suwerenne republiki powołały WNP.

Po kilku dniach parlamenty Rosji, Ukrainy i Białorusi ratyfikowały porozumienie. Niespełna dwa tygodnie po białowieskim spotkaniu, 21 grudnia, na szczycie w Ałma-Acie do WNP dołączyły wszystkie republiki związkowe ZSRR z wyjątkiem Litwy, Łotwy, Estonii i Gruzji.

25 grudnia 1991 roku Michaił Gorbaczow złożył rezygnację z funkcji prezydenta Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Po jego oświadczeniu z wieży moskiewskiego Kremla spuszczono czerwoną flagę ZSRR, a zamiast niej zawieszono biało-niebiesko-czerwoną flagę Rosji. Dzień później nastąpiło formalne rozwiązanie ZSRR i uznanie niepodległości wchodzących w jego skład republik. Niepodległość państw bałtyckich została uznana przez ZSRR już wcześniej, 6 września 1991 roku.

Porozumienie białowieskie było ostatnim krokiem w procesie rozpadu ZSRR. Jako pierwsza z republik wchodzących w skład ZSRR deklarację niepodległości proklamowała 11 marca 1990 roku Litwa. W czerwcu 1991 roku Borys Jelcyn wygrał wybory i został prezydentem RFSRR. Prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow, twórca pieriestrojki, która zainicjowała przemiany w kraju, pod naciskiem Borysa Jelcyna i przywódców innych republik zgodził się na przekształcenie ZSRR w konfederację. Na 20 sierpnia 1991 roku zapowiedziano podpisanie nowego traktatu związkowego.

19 sierpnia wybuchł jednak nieudany pucz kierowany przez wiceprezydenta ZSRR Giennadija Janajewa, uznawany za próbę przejęcia władzy w kraju przez sprzeciwiającą się dezintegracji mocarstwa frakcję twardogłowych w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). Jelcyn stanął na czele przeciwników zamachu stanu, którzy masowo demonstrowali na ulicach Moskwy; na ich stronę z czasem przeszła także część wojska. Po trzech dniach pucz się załamał. Po jego upadku zmiany w ZSRR przyspieszyły. Michaił Gorbaczow rozwiązał KPZR i KGB. Niepodległość ogłosiły Ukraina i Białoruś.

Jak wspominał Stanisław Szuszkiewicz, spotkanie w Białowieży miało pierwotnie służyć rozwiązaniu doraźnych problemów z dostawami rosyjskiego gazu i ropy naftowej na Białoruś i Ukrainę. Rozmowy z czasem objęły szerszą tematykę, a przywódcy doszli do wniosku, że „jedyną decyzją, jaką mogą podjąć, jest rozwiązanie ZSRR” – relacjonował białoruski polityk.

„Kiedy sobie uświadomiliśmy, że podpiszemy takie słowa, zrozumieliśmy, że gdybyśmy się do nich ograniczyli, powstałby chaos i anarchia. Trzeba było wyjaśnić, co zrobić z bronią nuklearną, z granicami, kto będzie spłacać dług Związku Radzieckiego i mnóstwo innych kwestii” – opowiadał Stanisław Szuszkiewicz, wyjaśniając genezę powołania WNP.

„Gdy podpisywaliśmy porozumienia białowieskie, Związek Radziecki już nie istniał. Wydarzenia 8 grudnia były tylko konstatacją tego faktu” – podkreślał ówczesny przywódca Białorusi.

Tłumaczył, że Michaił Gorbaczow i jego otoczenie nie byli już w stanie kierować ZSRR i istniało realne zagrożenie jego rozpadu poprzez wojnę domową. Przyczynienie się do likwidacji ZSRR drogą pokojową Stanisław Szuszkiewicz uznaje za swój największy życiowy sukces.

ZSRR został formalnie powołany do życia 30 grudnia 1922 roku z połączenia powstałej po rewolucji październikowej w listopadzie 1917 roku RFSRR i do tej pory formalnie niezależnych Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Zakaukaskiej FSRR. Pod koniec swojego istnienia ZSRR składał się z 15 republik związkowych.

W skład Wspólnoty Niepodległych Państw wchodzi obecnie dziewięć państw: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan i Uzbekistan. Turkmenistan ma status członka stowarzyszonego. Ukraina w 2018 roku wycofała swoich przedstawicieli z organów WNP. W latach 1993-2009 członkiem organizacji była także Gruzja.

PAP