Tajemnica relikwii Księcia Apostołów

W niedzielę, 24 listopada br., po raz pierwszy publicznie zostaną wystawione relikwie św. Piotra Apostoła. To w ich obecności Ojciec Święty uroczyście zamknie Rok Wiary w Kościele zainaugurowany przez Benedykta XVI 11 października 2012 roku.

Stając w centralnym miejscu Bazyliki św. Piotra, znajdujemy się w miejscu wyjątkowym. To tutaj, pod ogromnym baldachimem, spoczywają doczesne szczątki prostego rybaka z Galilei, któremu Chrystus powierzył klucze Królestwa Niebieskiego, mówiąc: „Ty jesteś Piotr [czyli Skała] i na tej Skale zbuduję Kościół mój, i tobie dam klucze królestwa niebieskiego” (Mt 16, 17-19). Te właśnie słowa w języku łacińskim odczytać możemy na okrągłym fryzie pod czaszą kopuły: TU ES PETRUS ET SUPER HANC PETRAM AEDIFICABO ECCLESIAM MEAM ET TIBI DABO CLAVES REGNI CAELORUM.

Serce bazyliki watykańskiej znajduje się w pobliżu miejsca, w którym niegdyś wznosił się cyrk Nerona. To na jego terenie pierwszy Biskup Rzymu poniósł śmierć męczeńską przez ukrzyżowanie. Według rzymskiego prawa ukrzyżowany skazaniec musiał wisieć tak długo, aż jego zwłoki rozdziobią kruki. Miało to stanowić ostrzeżenie dla innych przestępców. Takiego skazańca nie można również pochować bez specjalnej zgody sędziego. Nie ma pewności co do tego, kto uzyskał takie pozwolenie w przypadku Piotra. Według najstarszych świadectw zgodę na jego pochówek miał otrzymać niejaki senator Marcellus, jego uczeń.

Współbracia z rzymskiej gminy chrześcijańskiej zabrali ciało Piotra i pochowali je nieopodal cesarskiego stadionu, na znajdującym się na zboczu wzgórza watykańskiego pogańskim cmentarzu. „Liber Pontificalis”, najstarsza księga opisująca dzieje papiestwa, określiła topografię pochówku: „via Aurelia, In templum Apollonis, (…) iuxta palatium Neronianum, in Vaticanum” (w Watykanie, na drodze Aurelia, przy świątyni Apolla, naprzeciw posiadłości Nerona). Według „Liber Pontificalis” na początku IV wieku z rozkazu cesarza Konstantyna, za pontyfikatu Papieża Sylwestra I (314-335) „iuxta corpus beati Petri In Vaticano” (w Watykanie, przy ciele błogosławionego Piotra) rozpoczęła się budowa pierwszej bazyliki. Według zachowanych świadectw, aby wybudować bazylikę bezpośrednio nad grobem św. Piotra, cesarz Konstantyn musiał wydać polecenie zasypania znajdującego się w tym miejscu naziemnego cmentarza, co – zgodnie z obowiązującym w Rzymie prawem nietykalności nekropolii – wymagało specjalnej zgody senatu. Powodem takiego działania był fakt, iż był to stok wzgórza. Należało zatem z jednej strony ściąć wierzchołek wzgórza, a następnie podnieść zbocze o blisko 8 metrów. Te same świadectwa z IV wieku mówią, że kiedy zaczęła powstawać bazylika, wspomnienie apostoła obchodzono w katakumbach przy Via Appia, co mogłoby sugerować, iż to właśnie tam w owym czasie znajdowały się doczesne szczątki pierwszego Biskupa Rzymu…

Przełomowe odkrycie

10 lutego 1939 roku zmarł Papież Pius XI (1922-1939), który wcześniej wyraził pragnienie bycia pochowanym w pobliżu grobu św. Piotra. Stąd w Grotach Watykańskich znajdujących się pod obecną, wzniesioną w XVI wieku, bazyliką podjęto prace przygotowania miejsca na grób Piusa XI. Gdy zdejmowano posadzkę, natknięto się na fragmenty jakichś starych budowli. Powiadomiony o odkryciu Papież Pius XII (1939-1958) zarządził przeprowadzenie prac wykopaliskowych w tym miejscu.

Prowadzono je w latach 1939-1950, a później w latach 1953-1957. Ekipa archeologów nadzorowanych przez ks. prałata Ludwiga Kaasa natknęła się na obszar starego cmentarza, z grobami z II i III wieku. W miarę postępowania prac odkryto również, choć nieliczne, groby z I wieku. Jak się okazało, były wśród nich także groby pierwszych chrześcijan, o czym świadczyły wyryte inskrypcje. Na jednym z grobowców odkryto napis „in vatic. ad circum” (na Watykanie przy cyrku), wskazujący na położenie nekropolii. Był więc to ten sam cmentarz, na którym – jak mówiła tradycja – złożono doczesne szczątki św. Piotra…

Wkrótce pod posadzką Grot Watykańskich, wprost pod ołtarzem bazyliki, natrafiono na ogromny prostopadłościan z porfiru. Miał on 2,60 m szerokości i – jak stwierdzono – w bazylice wzniesionej przez cesarza Konstantyna stał na przecięciu nawy głównej i transeptu w miejscu ołtarza. Wszystko wskazywało na to, iż jest to wspominany w starych opisach bazyliki relikwiarz, w którym cesarz Konstantyn polecił umieścić grób św. Piotra. Uczeni postanowili jednak sprawdzić, co kryje tajemnicza „skrzynia”. Po przewierceniu dwóch ścian bocznych oraz ściany tylnej ich oczom ukazały się resztki charakterystycznego dla starożytności monumentu nagrobnego – osadzonej w czerwonym murze małej kapliczki (110 cm x 65 cm x 30 cm), wspartej na dwóch kolumienkach.

Po zbadaniu odkrycia nie było wątpliwości, że jest to tzw. Trofeum Gajusza – pierwsza kapliczka, którą w II wieku, za pontyfikatu Papieża Kleta (76-88), rzymska gmina chrześcijańska wzniosła nad skromnym grobem św. Piotra na pamiątkę „bitwy o wiarę”. Nazwa związana jest z faktem, że pod koniec II wieku groby apostołów Piotra i Pawła nazywano symbolicznie zwycięskim trofeami. Pierwszy przekaz dotyczący trofeum św. Piotra pochodzi od kapłana imieniem Gajusz, żyjącego na przełomie II i III wieku, którego cytuje historyk Euzebiusz z Cezarei.

W Wigilię Bożego Narodzenia 1950 roku w orędziu radiowym Papież Pius XII mógł więc ogłosić światu, że „gigantyczna kopuła wznosi się dokładnie w miejscu pochówku pierwszego Biskupa Rzymu, pierwszego Papieża”. W rzeczywistości jednak, choć znaleziono nagrobek Księcia Apostołów, miejsce, w którym spoczywały jego doczesne szczątki, pozostawało nieznane.

Archeologowie postanowili zajrzeć pod wspomniany relikwiarz i Trofeum Gajusza. Jak się okazało, czerwony mur, w którym osadzona była kapliczka, ogradzał niewielki obszar grzebalny. Na tym właśnie obszarze, pod wspomnianą kapliczką, natrafiono na grób szczególnie czczony i nawiedzany przez pielgrzymów, o czym świadczyły odkryte przez archeologów liczne napisy na murze. Poniżej poziomu grobu, we wnęce wspo- mnianego czerwonego muru, natrafili na niewielką drewnianą skrzynkę. Skrywała ona między innymi szczątki ludzkich kości…

„Piotr jest tu”

We wrześniu 1953 roku prof. Margherita Guarducci, epigrafik z rzymskiego Uniwersytetu La Sapienza, podjęła badania graffiti pokrywających ściany mauzoleów cmentarza. Na ułamku jednego z kamieni odnalazła fragment napisu, który brzmiał: „Petr (os) eni” – „Piotr tu jest”. Ślad okazał się kluczowy. Jeszcze w tym samym roku do rąk prof. Guarducci trafiła wspomniana wyżej skrzynka, odnaleziona skądinąd tuż obok miejsca, w którym znajdowała się inskrypcja z imieniem Piotra. Zawartość skrzynki poddano badaniom. Pozwoliły one ustalić, że znalezione fragmenty kości należały do mężczyzny w wieku ok. 60-70 lat, o krępej budowie ciała i wzroście ok. 168 centymetrów. Okazało się również, że musiały być niegdyś spowite w purpurową tkaninę, przetkaną złotymi nićmi. Po długich i szczegółowych badaniach prof. Guarducci poinformowała Papieża Pawła VI (1963-1978), że odnalezione fragmenty kości należą do św. Piotra. W czerwcu 1968 roku Papież oficjalnie ogłosił wyniki badań rzymskiej uczonej.

Warto dodać, że prof. Margherita Guarducci nie tylko zidentyfikowała doczesne szczątki Księcia Apostołów, ale przedstawiła również hipotezę dotyczącą daty jego męczeńskiej śmierci. Według rzymskiej uczonej, św. Piotr miał zginąć 13 października 64 roku, podczas prześladowań chrześcijan zarządzonych przez Nerona po pożarze Rzymu.

Szczegółowe badania pozwoliły ustalić, że pierwotnie ciało św. Piotra pochowano bezpośrednio w ziemi. Wiadomo również, że niedługo potem zostało odkopane i przeniesione w inne miejsce. Zdaniem uczonych, nastąpiło to około 258 roku, w okresie prześladowań za cesarza Waleriana (ok. 193-262). Ciało św. Piotra przeniesiono z obawy przed władzami, które znały miejsce jego pochówku. Badacze uważają, że szczątki pierwszego Biskupa Rzymu ukryto wówczas w katakumbach przy Via Appia. Na swoje miejsce powróciły na początku IV wieku do pierwszej bazyliki, wzniesionej przez cesarza Konstantyna Wielkiego (272-337). To w jej centrum stanął skromny nagrobek Księcia Apostołów z I wieku, który cesarz polecił zamknąć w marmurowym relikwiarzu z otworem od strony nawy głównej. Otaczały go cztery kolumny ustawione na planie kwadratu oraz dwie identyczne kolumny przylegające do absydy, połączone drewnianym architrawem. Z zachowanych opisów konfesji bazyliki konstantyńskiej wiadomo, że na grobie św. Piotra nie było ołtarza, zaś Eucharystię sprawowano na przenośnym ołtarzu ustawianym przed grobem. Dopiero Papież Grzegorz I Wielki (590-604) polecił podwyższenie poziomu prezbiterium w taki sposób, by na marmurowym relikwiarzu skrywającym grób Księcia Apostołów móc wybudować ołtarz. Nad nim wzniesiono również nowe cyborium. Od tego czasu do grobu św. Piotra dojść można było półkolistym korytarzem pod prezbiterium.

Przy grobie pierwszego Biskupa Rzymu

Obecną Bazylikę św. Piotra wzniesiono w XVI wieku. Wówczas niemal całkowicie przebudowano konfesję, nie zmieniając tylko jednej rzeczy. Otóż ołtarz pod ogromnym baldachimem zbudowany z marmuru pochodzącego z ruin rzymskiego Forum Nerwy jest trzecim trwałym ołtarzem w tym miejscu. Wybudował go Papież Klemens VIII (1592–1605), który dokonał również jego konsekracji w dniu 26 czerwca 1594 roku. Jak dowiodły przeprowadzone pod bazyliką watykańską badania archeologiczne, stoi on dokładnie w miejscu poprzednich dwóch ołtarzy, wzniesionych przez Papieża Kaliksta II (1119-1124) i wcześniej przez Papieża Grzegorza I Wielkiego (590-604). Patrząc na obecny ołtarz, trzeba sobie uświadomić, że dokładnie pod nim, na głębokości ok. 7 m znajduje się grób św. Piotra. Niezwykła symbolika tego ołtarza wiąże się również z faktem, że każda sprawowana przy nim celebracja liturgiczna łączy niejako z Księciem Apostołów i pierwszym Biskupem Rzymu.

Sebastian Karczewski