IPN i ukraińskie archiwa: nowe dokumenty dot. zwalczania OUN w latach 1944-50

Dokumenty, w tym doniesienia konfidentów i protokoły przesłuchań, dotyczące zwalczania w latach 1944-50 przez komunistyczne – polskie i sowieckie – służby bezpieczeństwa kierownictwa OUN w Polsce znalazły się w nowym tomie akt, który opublikował IPN wspólnie z ukraińskimi archiwami.

O opublikowaniu nowych dokumentów w serii „Polska i Ukraina w latach 30. i 40. XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych” PAP dowiedziała się m.in. w Archiwum IPN. W ostatnim czasie odbyła się też promocja tej publikacji, w której uczestniczył ambasador Ukrainy w Polsce Andrij Deszczyca.

Współpraca pomiędzy Archiwum IPN, a ukraińskimi archiwami państwowymi – jak podkreśla wiceprezes IPN Mateusz Szpytma – przynosi wymierne efekty, w tym kolejne tomy nieznanych wcześniej dokumentów z archiwów służb specjalnych.

„Rezultaty to 11 tomów – w tym dwa w języku angielskim. W sumie ponad 12 tys. stron opublikowanych dokumentów do badania naszej trudnej, niekiedy bolesnej historii” – powiedział Mateusz Szpytma.

Dodał też, że polsko-ukraińska grupa robocza planuje kolejne projekty badawcze, które stają się „cennym wsparciem dla wszystkich badaczy zajmujących się historią dwóch narodów”.

„To najważniejsza inicjatywa edytorska w historii naszych krajów” – ocenił wiceprezes IPN.

Nowy tom opublikowanych dokumentów zatytułowano „Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1944-1950. Likwidacja struktur kierowniczych”. To m.in. sprawozdania, notatki, protokoły przesłuchań, doniesienia konfidentów, raporty – materiały wytworzone przez polskie komunistyczne i sowieckie organy bezpieczeństwa w latach 1944-1950 oraz zdobyte w wyniku działań operacyjnych oryginalne dokumenty OUN np. list Wasyla Hałasy do Stepana Bandery. Książka ta powstała we współpracy IPN z Wydzielonym Archiwum Państwowym Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (HDA SBU) oraz Instytutem Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy.

Dyrektor Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy dr Andrij Kohut zadeklarował kontynuację współpracy z polskim IPN w zakresie wymiany kopii dokumentów i opracowywania wspólnych publikacji. W rozmowie z PAP zwrócił uwagę, że polsko-ukraińska współpraca archiwistów jest dobrym przykładem jak można pozytywnie działać w obszarze historii i pamięci obu narodów. Powodem dobrej współpracy jest to, że archiwiści – jak podkreślił – koncentrują się niemal wyłącznie na badaniu źródłowych dokumentów i to jest dla nich najważniejsze.

„Tu nie ma miejsca na emocje związane z konfliktem pamięci pomiędzy Polakami a Ukraińcami” – powiedział dr Kohut.

Opublikowane właśnie materiały – jak przekazał PAP dr Marcin Majewski, który w IPN kieruje Wydziałem Badań Archiwalnych i Edycji Źródeł – ukazują działania wobec OUN od 1944 r. z ich intensyfikacją zwłaszcza w 1947 r. wraz z akcją „Wisła”. Komunistyczne służby – polskie i sowieckie – w ramach zwalczania ukraińskich nacjonalistów poszukiwały osób z kierownictwa OUN na terenie Polski, także poszczególnych członków tej organizacji.

„Były to poszukiwania kurierów, punktów kontaktowych i członków kierownictwa. Do marca 1948 roku aresztowano dwóch spośród czterech z nich, a kierownika Jarosława Starucha (ps. Stiah, sprawował kierownictwo nad krajowym prowidem OUN-UPA, położonym na zachód od tzw. linii Curzona – PAP) osaczono w schronie, gdzie popełnił samobójstwo. Jedynie zastępca kierownika Wasyl Hałasa zbiegł na stronę sowiecką, ale i on został w latach 50. ujęty i zwerbowany do współpracy przez sowieckie organy bezpieczeństwa” – relacjonował dr Majewski.

Dodał, że dokumenty dotyczą również kryjówek ukraińskich nacjonalistów i ich wykrycie przez UB.

Współpraca polskich instytucji z Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, zainicjowana jeszcze w latach 90., była wynikiem zainteresowania polskich obywateli losami swoich krewnych, którzy pomiędzy wrześniem 1939 r. a czerwcem 1941 r. przepadli bez wieści we wschodnich województwach II Rzeczypospolitej. W ramach tej współpracy udało się uzyskać listę obywateli polskich, uwięzionych i zamordowanych przez NKWD sowieckiej Ukrainy na mocy tzw. decyzji katyńskiej – potocznie nazywaną „ukraińską listą katyńską”. Ponadto w ciągu lat obie strony przekazały sobie kserokopie dziesiątek tysięcy dokumentów.

Obecnie grupa robocza pracuje nad dwoma kolejnymi publikacjami „Rozkaz nr 001353. Operacja proskrypcyjna NKWD 1939–1941”, w których będą zebrane dokumenty z HDA SBU dotyczące „oczyszczenia” przez NKWD terenu z „elementów antysowieckich” na obszarze dawnych województw południowo-wschodnich II RP oraz „Deportacje 1940-1941” – zbiór dokumentów dotyczących deportacji osadników i leśników, bieżeńców, rodzin represjonowanych i ostatniej deportacji, najmniej znanej, z maja i czerwca 1941r. Ponadto strona ukraińska wspólnie z polskim IPN planuje wydać album poświęcony katastrofie w Czarnobylu.

PAP/RIRM