Budowanie niepodległego państwa polskiego

Koniec I wojny światowej był dla państwa polskiego nowym początkiem, realną szansą na odbudowę i niepodległość. Widocznym znakiem odzyskania wolności przez państwo polskie miało być utworzenie centrum dyspozycyjnego i ustanowienia ogólnopolskiej władzy.

12 września 1917 roku powstała Rada Regencyjna, jako władza zwierzchnia Królestwa Polskiego. Rada pomimo swoich licznych inicjatyw i wkładu w organizację szkolnictwa, administracji, sądownictwa, nie cieszyła się zbytnim uznaniem wśród społeczeństwa, ponieważ pochodziła ona z nominacji okupantów niemieckich i austriackich. Pod koniec wojny Rada Regencyjna postanowiła popracować nad swoją nadszarpniętą reputacją, publikując 7 października 1918 roku manifest do narodu polskiego, w którym  regenci zanegowali swoje dotychczasowe aktywistyczne stanowisko.

Rada zaakceptowała 14 punktów prezydenta Wilsona, natomiast za swoje nadrzędne cele wyznaczyła odbudowę państwa polskiego, zwołanie Sejmu oraz utworzenie ogólnopolskiego rządu opartego na szerokiej koalicji stronnictw politycznych. Jednak zapowiedź  utworzenia ogólnopolskiego rządu, stała się na tamten moment zadaniem dość trudnym, aby można byłoby go zrealizować.

20 października w Warszawie odbył się zjazd przedstawicieli 29 stronnictw politycznych z Królestwa Polskiego i Galicji. Posłom z Wielkopolski uniemożliwiono przyjazd na obrady do Warszawy. Podczas rozmów, nie zostało osiągnięte porozumienie w sprawie utworzenia  ogólnopolskiego rządu, ze względu na zbyt wygórowane ambicje różnych ugrupowań. W konsekwencji zamiast rządu, 23 października powstał endecki gabinet pod przewodnictwem Józefa Świeżyńskiego. Reprezentował on partie skupione w Międzypartyjnym Kole Politycznym, które były przeciwne współpracy z władzami okupacyjnymi. 3 listopada doszło do  papierowego zamachu stanu, w wyniku którego Józef Świeżyński został zdymisjonowany. Rząd bez powiadomienia Rady wystosował odezwę do społeczeństwa polskiego o natychmiastowym utworzeniu Rządu Narodowego, który miał  objąć władzę do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Administracje w Królestwie Polskim od tego momentu objął rząd pod przewodnictwem Władysława Wróblewskiego.

Działania niepodległościowe, trwały również na innych terenach ziem polskich. 2 października 1918 roku w austriackiej Radzie Państwa została złożona rezolucja przez polskich posłów skupionych w Kole Polskim, w której domagano się odbudowy polskiego państwa. Zdecydowana postawa polskich posłów miała znaczący wpływ na stosunek władz austriackich wobec sprawy polskiej. Ogłoszenie manifestu przez cesarza Karola o przekształceniu Austro-Węgier w federację państw, zintensyfikowało polskie działania niepodległościowe, ponieważ widziano realną szansę na zjednoczenie Galicji z pozostałymi ziemiami państwa polskiego. 19 października powstała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, na której czele stanął  ks. Józef Londzin. Rada w swoim akcie założycielskim jednoznacznie podkreśliła fakt  przynależności do ziem polskich.

28 października 1918 roku w wyniku obrad parlamentarnych w Krakowie, utworzono Polską Komisję Likwidacyjną (PKL). Komisja stała się najwyższym organem władzy dla całego zaboru austriackiego. W skład  prezydium PKL wszedł: Wincenty Witos, Ignacy Daszyński, Tadeusz Tertil. 28 października uchwalono, że ziemie zaboru austriackiego stały się częścią polskiego państwa. 31 października PKL w wyniku bezkrwawego powstania, objęła  pełną władzę w Krakowie. 4 listopada  w skład Komisji weszli przedstawiciele różnych opcji politycznych jak: ludowcy, konserwatyści, demokraci bezprzymiotnikowi, socjaliści, narodowi demokraci oraz ks. Józef Londzin przedstawiciel Śląska Cieszyńskiego. PKL zachowała niezależność od Rady Regencyjnej, ponieważ posłowie galicyjscy nie chcieli uznać zwierności ośrodka władzy, który nadal znajdował się pod wpływem niemieckich władz okupacyjnych.

Ośrodkiem kształtowania polskiej władzy stał się także Lwów, który z całą Małopolską znajdował się  w ogniu walk polsko-ukraińskich. 1 listopada Lwów został rozdzielony linią frontu. Po obu stronach miasta kształtowały się ośrodki władzy tj.: Polski Komitet Obywatelski oraz Komitet Bezpieczeństwa i Ochrony Dobra Publicznego. Po wyparciu Ukraińców z Lwowa, doszło 25 listopada 1918 roku do połączenia obu tych instytucji i utworzono Tymczasowy Komitet Rządzący, podzielony na 12 referatów odpowiadającym ministerstwom. Znaczącą rolę w Komitecie odgrywali m.in. Ernest Adam, Edward Dubanowicz, Artur Hausner, Władysław Stesłowicz. 10 stycznia 1919 roku ośrodki krakowski i lwowski zostały połączone. W wyniku tego została powołana do życia Komisja Rządząca dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego oraz Górnej Orawy i Spiszu pod przewodnictwem Kazimierza Gałeckiego.

Państwowość polska najpóźniej zaczęła kształtować się na terenie zaboru pruskiego. 9 listopada 1918 roku ujawnił swoją działalność Centralny Komitet Obywatelski, który 14 listopada przekształcił się w Komisariat Naczelnej Rady Ludowej (NRL). Został on powołany do życia przez Wojciecha Korfantego, ks. Stanisława Adamskiego i Adama Poszwińskiego. Zadaniem NRL, było przejęcie władzy w zaborze pruskim. 3 grudnia doszło do spotkania wszystkich polskich ośrodków politycznych działających na terenie zaboru pruskiego i powołano osiemdziesięcioosobową Naczelną radę Ludową pod przewodnictwem Bolesława Krysiewicza. Parlamentarzyści wielkopolscy z dużym dystansem odnosili się do rządu centralnego w Warszawie, dlatego apelowali o utworzenie rządu koalicyjnego, w którego skład weszłyby wszystkie liczące się ugrupowania polityczne. Organem który reprezentowałby ich na zewnątrz byłby Komitet Narodowy Polski (KNP) w Paryżu, przy którym delegatem Rady, byłby Władysław Grabski.

Dążenia do utworzenia ośrodka polskiej władzy, przejawiały się także po za granicami ziem polskich znajdujących się pod zaborami. 15 sierpnia 1917 roku w Lozannie politycy związani z narodowa demokracją i konserwatywnym Stowarzyszeniem Polityki Realnej utworzyli Komitet Narodowy Polski. Do jego działaczy należeli: Roman Dmowski, Erazim Piltz, Maurycy Zamoyski, Ignacy Paderewski. Po przeniesieniu siedziby KNP do Paryża, został on uznany przez państwa alianckie jako instytucja reprezentująca interesy polskie na emigracji.

Pod koniec 1918 roku zrodziła się inicjatywa utworzenia ogólnopolskiego rządu. Na początku listopada w Warszawie doszło do  spotkania działaczy socjalistycznych, ludowych, grup inteligenckich, podczas którego podjęto decyzję o utworzeniu centralnego ośrodka władzy państwowej. Za siedzibę rządu wybrano Lublin, ze względu na fakt iż miasto to znajdowało się na ternach faktycznie wyzwolonych, oraz w samym mieście i jego okolicy znajdowały się odziały Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). 7 listopada 1981 roku został utworzony Tymczasowy Rząd  Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego, którego poparły ugrupowania lewicowe, socjaliści z zaboru rosyjskiego – Polska Partia Socjalistyczna, i austriackiego – Polska Partia Socjalno – Demokratyczna, ludowcy z ugrupowania PSL Wyzwolenie, oraz inteligenckie Stronnictwo Niezawisłości Narodowej.

Utworzenie rządu w Lublinie wywołało ogromny sprzeciw partii centrowych i prawicowych. Wincenty Witos odmówił objęcia funkcji ministra i opuścił Lublin, uznając cały pomysł polityczny jako błąd polityczny, ze względu na dość jednostronny oraz lewicowy charakter gabinetu rządowego. Rządu Daszyńskiego nie uznały także inne ośrodki władzy na ziemiach polskich.  W rezultacie rząd istniał, jednak nie był zbyt decyzyjny, a jego wpływ ograniczał się jedynie do granic administracyjnych  Lublina.

Taki stan rzeczy istniał do momentu przybycia 10 listopada do Warszawy, Józefa Piłsudskiego, który opuścił wiezienie magdeburskie. Józef Piłsudski cieszył się w społeczeństwie polskim  niekwestionowanym autorytetem. 11 listopada 1918 roku Rada Regencyjna powierzyła mu naczelne dowództwo nad wojskiem polskim. 14 listopada Rada uległa rozwiązaniu i przekazała pełnię władzy Piłsudskiemu. Jego władzę uznały wszystkie ośrodki zaboru austriackiego, Królestwa Polskiego, a nawet rząd lubelski.

Jednym z najistotniejszych zdań, które stanęły przed odradzającym się państwem polskim w 1918 roku, było ustalenie kształtu terytorialnego państwa. Powszechnie panowało przekonanie, że niepodległa Polska ma objąć ziemie wszystkich ziem zaborów, ale jednocześnie społeczeństwo było świadome tego iż nie może zostać przywrócona państwowość polska w granicach przedrozbiorowych. Pogląd ten wynikał z faktu iż w drugiej połowie XIX wieku na ziemiach polskich narodziły się ruchy narodowościowe tj.: ukraińskie, białoruskie, litewskie, i tereny te utraciły swój polski charakter. Trzeba było też zrezygnować z niektórych ziem zachodnich Rzeczypospolitej, które uległy całkowitej germanizacji. Z drugiej strony należało upomnieć się o Śląsk,  gdzie ujawnił się silny duch polskości. Jednak całą sytuację komplikował fakt iż Polacy musieli liczyć się ze stanowiskiem i interesami politycznymi wielkich mocarstw zwłaszcza Wielkiej Brytanii i Francji.

18 stycznia 1919 roku doszło do Konferencji Pokojowej w Paryżu. Przebiegała ona pod znakiem rywalizacji brytyjsko-francuskiej. Oba mocarstwa dążyły do realizacji własnych koncepcji politycznych, które były niekiedy całkowicie ze sobą sprzeczne. Francja poturbowana w wojnie, starała się maksymalnie osłabić Niemcy, aby w przyszłości nie były dla niej zagrożeniem, dlatego też popierała wszelkie roszczenia zgłaszane pod adresem Rzeszy. Wielka Brytania w wyniku zakończenia wojny, zaspokoiła swoje interesy, gdyż hegemonia niemiecka w Europie została złamana, udało odebrać się Niemcom kolonie, flotę. Z tego też powodu strona brytyjska nie miała żadnego interesu, aby dalej osłabiać pozycję niemiecką w Europie. Stanowisko Anglii w znaczący sposób kolidowało również z interesem państwa polskiego.

Sprawę polską na konferencji w Paryżu reprezentował Roman Dmowski i Ignacy Paderewski. 29 stycznia polska delegacja przedstawiła postulaty terytorialne Radzie Najwyższej, w której zasiadali przedstawiciele takich państw jak: USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Japonii. W celu ich przeanalizowania została powołana komisja której przewodniczył przychylny sprawie polskiej ambasador Francji w Berlinie, Jules Cambon. 28 czerwca 1919 roku został podpisany traktat wersalski na mocy którego przyznano Polsce jedynie odzyskaną już Wielkopolskę w wyniku powstania wielkopolskiego, Pomorze Gdańskie bez Gdańska, natomiast na Śląsku zarządzono przeprowadzenie plebiscytu. Stosunki z Gdańskim regulowała specjalna konwencja zawarta 9 lipca 1920 roku. Gdańsk znalazł się w polskiej strefie obronnej i celnej. Polska także miała reprezentować jego interesy na arenie międzynarodowej, ale nie mogła zawrzeć żadnej umowy dotyczącej Wolnego Miasta bez konsultacji z  jego władzami. Na mocy porozumienia z 17 września ustalono, ze Gdańsk nie może być baza wojenną, chodź może być portem macierzystym polskich okrętów wojennych.

Postanowienia o przyłączeniu do Polski takich terenów jak Powiśle, Warmia, Mazury miał zdecydować plebiscyt, który odbył się 11 lipca 1920 roku. Plebiscyt zakończył się niepowodzeniem dla Polski. W rezultacie  przy podziale terytoriów plebiscytowych Polsce przypadło jedynie pięć wsi na Powiślu i 3 na Mazurach. W granicach państwa polskiego znalazło się całe koryto rzeczne Wisły.

W wyniku plebiscytu na Śląsku 20 października 1921 roku, decyzją  przedstawicieli wielkich mocarstw będących w Radzie Ambasadorów Polsce przyznano 20 % z obszaru plebiscytowego czyli 3214 km kwadratowych, zamieszkanego przez 996 tys. ludności.

Zupełnie inaczej wyglądała kwestia wschodniej polskiej granicy. Po licznych walkach doszło do inkorporacji Wileńszczyzny – Litwy Środkowej. Przyłączenie Górnego Śląska i Wileńszczyzny zakończyło proces kształtowania się terytorium państwa polskiego.

Terytorium polskiego państwa miało dość nieregularny kształt, w związku z tym Polska posiadała  granice mającą długość 5534 km.  Najdłuższą linię graniczną bo 1912 km, posiadała z Niemcami, która otaczała Polskę od zachodu i północy. Wytyczono ją w wyniku decyzji wielkich mocarstw, powstań i plebiscytów. Niemcy nie chciały zaakceptować tych ustaleń i notorycznie dążyły do przeprowadzenia kolejnych zmian. Spektakularnym przypomnieniem o ich niezadowoleniu było organizowanie co pewien czas akcję rozpalania ognisk wzdłuż granicy. Te pokazy ,,płonącej granicy” zakończyły się dopiero w latach 30-tych. Do bezkonfliktowych należały granice z Rumunią (349km) oraz Łotwą (109km), a także granica morska (70km), łącznie z linią Półwyspu Helskiego (140km).

Mało przyjazne było dla Polski sąsiedztwo z Czechosłowacją (984km), ponieważ ustabilizowaniu wzajemnych stosunków utrudniała znacząco sprawa Śląska Cieszyńskiego. Najbardziej zaogniona była sytuacja z Litwą (507km), która od czasu inkorporacji Wileńszczyzny, twierdziła, że znajduje się w stanie wojny z Polską. Również nie łatwą sprawą dla Polski było sąsiedztwo z Wolnym Miastem Gdańsk (121km), którego społeczność manifestowało niezadowolenie z faktu odłączenia od Niemiec. To był jedyny sąsiad z którym Polska nie miała stosunków dyplomatycznych.

Terytorium państwa zostało podzielone w latach 1919-1922 na 16 województw składających się z powiatów. Oddzielną jednostką administracyjną stanowiła Warszawa. Przyjęty podział administracyjny w pewien sposób jakoby na nowo utwierdzał dawne granice zaborowe. Z byłego Królestwa Polskiego powstały województwa określane mianem centralnych tj.: warszawskie, łódzkie, kieleckie, lubelskie i białostockie. Z ziem byłego zaboru rosyjskiego powstało województwo wileńskie nowogródzkie, poleskie, wołyńskie. Z terenów należących do Niemiec powstała grupa trzech województw zachodnich tj.: pomorskie, poznańskie i śląskie. Były zabór austriacki  stał się podstawą dla województw tj.: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie. Dopiero pod koniec istnienia II Rzeczypospolitej a są to lata 1938-1939 dokonano zmian pomiędzy województwami zacierając dawne podziały. Przez cały okres międzywojenny szczególną pozycję miał Śląsk, jako jedyne województwo  posiadające pozycję autonomiczną z własną policją, skarbem oraz Sejmem, do którego pierwsze wybory odbyły się 24 września 1922 roku.

Polska w 1922 roku miała 27, 2 mln mieszkańców, co dawało jej szóste miejsce  w Europie po ZSSR, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Włoszech i Francji. Liczba ludności zwiększała się systematycznie w wyniku wysokiego przyrostu naturalnego., w mniejszym stopniu  zależało to od ruchów migracyjnych, zwłaszcza repatriacji. Dziesięć lat później zanotowano już 32,1 mln obywateli polskich, a przed wybuchem II wojny światowej 35 mln.

Ludność Polski była zróżnicowana pod wieloma względami. Jednym z nich był poziom wykształcenia. Liczba analfabetów wieku od 10 lat w 1921 r. przekraczała 30 %. Najmniejszy procent znajdowało się w miastach ok. 19%, na wsi 38%. Najgorsza sytuacja pod tym kątem była w  województwach dawnego zaboru rosyjskiego. Największą liczbę ludności niepiśmiennych odnotowano w województwie poleskim 71% oraz wołyńskim 69%. Natomiast zupełnie inaczej sytuacja wyglądała na ziemiach zachodnich, gdzie poziom analfabetyzmu wynosił ok. 3%.

Jedną z pierwszych decyzji tworzącego się państwa polskiego było wprowadzenie dekretem 7 lutego 1919 roku  powszechnego obowiązku szkolnego dla dzieci w wieku od 7- 14 lat.

Polska odrodziła się także jako państwo wielonarodowościowe. Znaczną cześć społeczności stanowili  obywatele Ukraińscy, Żydzi, Białorusini, Niemcy, Tatarzy, Ormianie, Cyganie, społeczność Karimów, Czesi i Słowacy. Współżycie wielu narodowości, religii tworzyło niesamowitą mozaikę kulturową, która w najbardziej widoczny sposób przejawiała się na Kresach Wschodnich. Liczba Polaków w oficjalnych statystykach była nieco zawyżona kosztem innych nacji, co nie zmienia faktu, że z oficjalnych danych Polacy i tak byli najliczniejsza grupą narodową, ponieważ stanowili 69% ludności państwa. Najbardziej polski charakter miały tereny centralnej i zachodniej Polski. Na tych ziemiach odsetek mniejszości narodowych wynosił 8-14 %. Według badań najbardziej polskie było w 1921 roku województwo krakowskie (93%), oraz miasto Poznań (94%). Im bardziej na wschód tym proporcje drastycznie ulegały zmianie. Na Wołyniu Polacy stanowili jedynie 17% społeczności polskiej.

Monika Brodzińska – historyk