„…za sześć noc Wielka Noc!” – Niedziela Palmowa w kulturze ludowej

Według tradycji Niedziela Palmowa kończy okres Wielkiego Postu i rozpoczyna Wielki Tydzień, który przypomina nam mękę i śmierć Chrystusa aż do chwalebnego Zmartwychwstania. Jak podkreślają badacze zwyczajów ludowych, tradycja przynoszenia palm i uczestnictwo w procesjach palmowych jest ściśle związane z ewangelicznym obrazem wjazdu Jezusa do Jerozolimy.  W Polsce zwyczaj ten sięga IX wieku.

Już w starożytności można doszukać się historii święcenia palm w Kościele katolickim w ostatnią niedzielę Wielkiego Postu. W późniejszych wiekach najwięcej wspomnień dotyczy samych procesji palmowych w Niedzielę Palmową. Jednak obrzęd święcenia gałązek wprowadzono do liturgii w wieku XI. W ostatnią niedzielę Wielkiego Postu wierni podczas nabożeństwa chcą upamiętnić sceny z kart Ewangelii.

„Nazajutrz wielki tłum, który przybył na święto, usłyszawszy, że Jezus przybywa do Jerozolimy, wziął gałązki palmowe i wybiegł Mu naprzeciw. Wołali: Hosanna! Błogosławiony, który przychodzi w imię Pańskie” – czytamy w Ewangelii według św. Jana.

Chrześcijanie tego dnia udają się kościoła, przynosząc ze sobą gałęzie palmowe. Choć w ewangelicznym opisie nie ma mowy o wierzbowych witkach, tylko o palmowych gałęziach z jerozolimskich ogrodów, ale to właśnie one w polskiej tradycji są nieodłącznym elementem Niedzieli Palmowej. Co prawda do wierzbowych gałązek na przestrzeni lat dołączyły jeszcze kolorowe wstążki, bukiety barwionych traw oraz drobne suche kwiaty, ale to bez nich nie wyobrażamy sobie polskiej palmy.

Zwyczaje związane z Niedzielą Palmową

Palma wielkanocna jest symbolem zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy, zwycięstwa, ale także symbolem męki oraz odkupienia. Współcześnie palma wielkanocna jest postrzegana przede wszystkim jako element tradycji oraz dekoracja. Jednak dawniej wierzono, że posiada ona nadzwyczajne moce.

– Przede wszystkim ma zapewniać wszelakie dobra – zdrowie, bogactwo, szczęście w rodzinie i gospodarce – podkreślają badacze Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi.

Dlatego palmy umieszczano za obrazami, a także w stajniach, stodołach i ulach, ale w niektórych regionach trafiają również na pole.

– Z poświęconych w Niedzielę Palmową witek wierzbowych w Wielki Czwartek po wieczornej Mszy Wieczerzy Pańskiej rolnicy siadają wspólnie i przygotowują krzyżyki. W Wielki Piątek rano jadą na pola i w czterech miejscach na polu wtykają te krzyżyki w ziemię. Znaczenie tego gestu jest podobne do wysiewania symboli. Stanowi on prośbę o opiekę nad polami i o dobre urodzaje – zaznaczyła badaczka zwyczajów ludowych ze Strzelec Opolskich.

Zwyczaj ten w 2022 roku, decyzją ministra kultury i dziedzictwa narodowego, został wpisany na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Palmami uderzane było bydło, które wypędzano po raz pierwszy wiosną na pastwisko. Wierzono także, że spalane bukiety wielkanocne podczas burzy miały zapobiegać uderzeniom pioruna, a popiół z tych palm dodawano do siewnego ziarna, który miał zapewnić obfite plony.

Hanna Łopatyńska z Muzeum Etnograficznego z Torunia zaznaczyła, że z palmą wielkanocną wiążą się ciekawe zwyczaje kultywowane na polskiej wsi.

– Rankiem gospodarz bił palmą domowników i sąsiadów mówiąc: „Wierzba bije, jô nie biję. Za tidzéń wielki dzéń, za nocë trzë i trzë są jastrë” („Nie ja biję, palma bije, wierzba bije – nie zabije, za tydzień Wielki Dzień, za sześć noc Wielka Noc…”)  – wyjaśniła.

Badacz zwyczajów ludowych z Opoczna zwrócił natomiast uwagę, że palmę opoczyńską wykonują tylko kobiety i do dzisiaj ten zwyczaj jest kultywowany.

– Bardzo ciekawa jest też historia z baziami, które były używane w palmach. Dawano je wszystkim domownikom, nawet małym dzieciom, aby je połknąć. Miało to chronić przed chorobami gardła czy gorączką – dodał.

Palmy regionalne

Każdy rejon Polski ma swoją wersję wielkanocnego bukietu. Zgodnie z tradycją powinien on zawierać wierzbowe gałązki i rośliny wiecznie zielone, takie jak: bukszpan, borówka czy cis.

– Na terenach Kujaw i Pomorza palmę przygotowywano z materiału roślinnego, czyli przede wszystkim z wierzbiny, która symbolizowała odrodzenie, witalność. Do tzw. bazich kotków dokładano bukszpan albo kitki trzcinowe, które rosły na terenach zalewowych, i przywiązywano to wszystko białą wstążeczką bądź paskiem krepiny – mówiła etnograf z Muzeum Etnograficznego w Toruniu.

Do wielkanocnej palmy trafiają również kolorowe elementy.

– Znane są różne rodzaje palm. Na przykład palmy kurpiowskie, gdzie dominują kwiatki wykonywane z krepy i dodatkowo uzupełniane materiałem roślinnym – zauważyła badaczka zwyczajów ludowych.

Są w Polsce regiony, gdzie palma w obrzędowości Niedzieli Palmowej zajmuje czołowe miejsce. Jest tak na przykład w okolicach Opoczna.

– Tradycyjna palma opoczyńska składała się głównie z roślin. Najważniejszą była wierzba. Uważano ją za magiczną, witalną roślinę, która zakwitała jako pierwsza i najdłużej trzymała kolor zielony. Według tradycji młodzi ludzie zbierali ją z okolic rzek, z różnych chaszczy i przynosili ją do domu. Co ciekawe, zbierano parzystą liczbę gałązek wierzbowych, żeby żadna osoba z danego domu nie odeszła i aby w komplecie spotkać się podczas następnych świąt. Kolejnymi elementami roślinnymi był bukszpan, borówka, a czasem nawet tuja. Dopiero pod koniec XIX w. zaczęto używać elementów sztucznych: papieru, bibuły – zaznaczył opoczyński znawca kultury ludowej.

Ostatnio bardzo popularne w Polsce są mniej barwne palmy, które są przygotowywane głównie z suszonych kwiatów, traw, mchów, farbowanych kłosów, misternie układanych i wiązanych na patykach.

– Przede wszystkim są to słynne palmy wieleńskie, które były plecione z różnych rodzajów ziół, które były zbierane tak naprawdę przez cały rok. Osiągały one czasami bardzo duże rozmiary – wyjaśniła toruńska etnograf.

Jeżeli chodzi o rozmiar, to w kilku regionach Polski istnieje tradycja tworzenia okazałych palm osiągających niekiedy 2-3 metry wysokości. Są to: Karpaty Zachodnie, Podhale i Pogórze, ziemia sądecka i tarnowska, okolice Myślenic, Bochni i Wieliczki, a także Kurpie.

– Te wysokie palmy występują w dwóch zasadniczych odmianach. Na południu Polski są to pęki długich prętów wierzbowych, leszczynowych lub wiklinowych, przewiązanych w kilku miejscach wierzbową wicią. Są zwieńczone wielkim, barwnym czubem, który stanowi bukiet z kwiatów, bazi i bukszpanu. Na ich szczycie zwykle jest umieszczony złocisty krzyżyk. Drugi typ stanowią palmy kurpiowskie. To wysokie, kwietne słupy, na całej długości ozdobione zielenią i kolorowymi kwiatami z bibuły – wskazują badacze Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi.

W Polsce znajdziemy wiele miejsc, gdzie do dzisiaj Niedziela Palmowa kojarzy się z tworzeniem palm wielkanocnych na konkurs. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje ten związany z Lipnicą Murowaną. Co roku w tym miejscu gromadzą się mieszkańcy, ale też licznie przybyli turyści. Podziwiają oni tradycyjne kunsztownie wykonane palmy, które dochodzą do niebotycznych rozmiarów. Najdłuższe z nich osiągają rekordowe wymiary, nawet ponad 30 metrów długości. Po raz pierwszy konkurs został zorganizowany w 1958 roku i do dziś rządzi się tymi samymi warunkami. Wykonana palma musi zostać postawiona siłą ludzkich rąk, bez używania dźwigów czy innych urządzeń.

Źródła:

Jankowska A.: Palma wielkanocna, gałązka wierzbowa – skąd się wzięły?

Ogrodowska B.: Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce

Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, https://nikidw.edu.pl/

Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, https://etnomuzeum.pl/

Narodowy Instytut Dziedzictwa, https://nid.pl/

Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu. https://www.muzeumrolnictwa.pl/

Anita Suraj-Bagińska/radiomaryja.pl