Wydobyć z grobu zapomnienia

Na temat planów utworzenia Kwatery Ofiar Terroru Komunistycznego na cmentarzu Osobowickim – największej wrocławskiej nekropolii, oraz niezwykłego przedsięwzięcia poszukiwania miejsc pochówków osób zamordowanych przez UB, z dr. hab. Krzysztofem Szwagrzykiem, naczelnikiem Biura Edukacji Publicznej Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu, rozmawia Marek Zygmunt



Jakie prace związane z utworzeniem Kwatery Ofiar Terroru Komunistycznego zostaną podjęte w najbliższym czasie?


– Już w tym miesiącu rozpoczniemy prace ekshumacyjne na polach nr 81a, 120 oraz 82, 83, 77, 91, 91a, 91b. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego stulecia w kwaterach tych chowano ofiary systemu komunistycznego. Aż do roku 1956 na zlecenie więzienia przy ul. Klęczkowskiej, Urzędu Bezpieczeństwa lub Prokuratury Wojskowej pochowano tam ok. 1000 osób. Do dzisiaj w stanie zupełnie niezniszczonym zachowały się dwie kwatery: 81a i 120. Wszystkie pozostałe pola zostały w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku przeznaczone do pochówków. Mamy pełną świadomość tego, że razem z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, władzami wojewódzkimi i miejskimi podejmujemy wspólne działania o wyjątkowym charakterze w skali całego kraju. Dotychczas nie było tego typu działań prowadzonych na funkcjonujących obecnie nekropoliach, gdzie poszukiwano by tak dużej ilości szczątków ofiar terroru komunistycznego.


W jaki sposób będą te działania prowadzone?


– Ze względu na inny od pozostałych charakter kwater 81a i 120 nasze działania będą zmierzały do przeprowadzenia tam prac ekshumacyjnych. Ale w momencie, gdy odkryjemy szczątki ludzkie (a wiemy, w których miejscach mamy kopać, chociażby ze względu na prowadzone tam wcześniej badania georadarem), będziemy to miejsce fotografować, filmować, mierzyć. Ludzkie szczątki w nim pozostaną. Specjalista z Zakładu Medycyny Sądowej Akademii Medycznej pobierze próbki do badań DNA. Później szczątki te będą zasypywane i odpowiednio oznaczone. Chodzi nam po prostu o to, aby krzyż był ustawiony dokładnie tam, gdzie są szczątki, a nie tak jak dzisiaj w miejscach symbolicznych, orientacyjnych. Przez pięć lat próbki te będą przechowywane w Zakładzie Medycyny Sądowej. Jeśli zgłosi się np. jakaś rodzina, która chciałaby uzyskać precyzyjną informację o tym, gdzie jest pochowany ich bliski, będzie mogła się od nas tego dowiedzieć. Na polach 81a i 120 zostanie wydzielona specjalna kwatera wojenna, podlegająca wojewodzie dolnośląskiemu. Będzie on sprawował nad nią opiekę nie tylko prawną, ale też finansową i organizacyjną.


Czy rodziny, których bliscy pochowani są na terenach objętych pracami ekshumacyjnymi, mogą nie obawiać się, że naruszone lub zniszczone zostaną ich nagrobki?


– Chciałbym zapewnić wszystkie te rodziny, że nie będziemy przeprowadzali ekshumacji szczątków więźniów, o których wiemy, że znajdują się pod współczesnymi nagrobkami. Te szczątki już tam pozostaną. Będziemy je wydobywali wyłącznie z alejek wokół tych kwater.


Wśród pochowanych tutaj ofiar systemu komunistycznego znajdują się doczesne szczątki młodego marynarza. Jak to się stało, że znalazł się on we Wrocławiu?


– W 1951 r. Informacja Wojskowa w Gdyni aresztowała członków nielegalnej organizacji istniejącej w szeregach Marynarki Wojennej. Jednym z nich był Stefan Półrul. Skazano go na śmierć. W krótkim czasie wystąpiły u niego objawy choroby psychicznej. Szpital więzienny w Gdańsku skierował go na obserwację do Szpitala Psychiatrycznego we Wrocławiu, który znajdował się wtedy w areszcie śledczym, przy obecnej ul. Świebodzkiej. Stefan Półrul przebywał w nim dwa lata. Z posiadanych przez nas materiałów wynika, że był on poddawany elektrowstrząsom. Wiemy, że decyzję o takich właśnie działaniach w stosunku do tego marynarza podjęły dwie osoby: Jerzy Katzenelenbogen i Izydor Wasserman. Został on stracony w więzieniu przy ul. Klęczkowskiej. W 1951 r., kiedy odbywał się jego proces, w wiosce, w której mieszkał i w całej okolicy rozwieszone były plakaty z informacjami o tym, że w Gdańsku odbywa się proces bandytów, wśród których jest właśnie Stefan Półrul. W ubiegłym roku udało nam się odnaleźć mieszkających w okolicach Piły członków rodziny Stefana Półrula. Przez cały czas żyli oni z piętnem posiadania kryminalisty w rodzinie. Dopiero od nas dowiedzieli się, że sprawa ta miała charakter wyłącznie polityczny i że wiemy, gdzie jest on pochowany. Zapewniam, że jeszcze w tym roku przeprowadzimy ekshumację szczątków Stefana Półrula, która zakończy się uroczystym pogrzebem w miejscowości, z której pochodził. I w ten sposób historia zatoczy przysłowiowe koło. Stefan Półrul powróci do swojej rodzinnej miejscowości, a jej mieszkańcy będą wiedzieli, że człowiek, którego w 1951 r. skazano na karę śmierci, był ofiarą systemu komunistycznego, a nie kryminalistą. To jest bardzo ważne.


Wspomniał Pan, że znane są już miejsca, w których znajdują się szczątki ofiar, dzięki prowadzonym tam wcześniej badaniom georadarem. Ale takie same działania zostały przeprowadzone niedawno na cmentarzu św. Jerzego w Dzierżoniowie i niestety nie przyniosły oczekiwanych rezultatów…


– To prawda. Georadar rzeczywiście wskazał, że wzdłuż muru cmentarnego ziemia była wcześniej naruszona, co dawało nam pełne podstawy do podjęcia prac ekshumacyjnych. Ale mogliśmy je prowadzić tylko w alejce, która od cmentarnego muru oddzielona jest nowymi grobami. A nie możemy przecież przekopywać tych nagrobków. Pod tą alejką znaleźliśmy jedynie pięć szczątków ciał dziecięcych. W obecnej sytuacji, jeśli nie znajdą się świadkowie lub materiały potwierdzające, że w tym miejscu byli przed laty pochowani żołnierze AK – Jerzy Kaszyński i Jerzy Pizło, to w tej kwestii nie możemy już zrobić niczego poza wyrażeniem przypuszczenia, że ich doczesne szczątki właśnie tam się znajdują. Skoro do dzisiaj nie ujawnili się świadkowie i nie dysponujemy żadnymi przekonującymi dokumentami, to nie wydaje mi się, aby nagle nastąpił jakiś przełom w tej sprawie. Po tym wszystkim, co dotychczas zrobiliśmy w tej kwestii, raczej pozostanie nam jedynie zaproponowanie władzom Dzierżoniowa ufundowanie tablicy pamiątkowej, którą można by umieścić w pobliżu miejsca, w którym podejrzewamy, że chowano więźniów.


Podczas prac ekshumacyjnych w Dzierżoniowie obecna była córka grabarza, który od 1945 r. pracował na tym cmentarzu. Czy przekazała Panu jakieś istotne informacje?


– Pani ta twierdziła, że jej ojciec grzebał na tym cmentarzu różnych więźniów. Zmarł dwa lata temu. Ale niestety nie opowiedział o tym swoim bliskim, nie spisał żadnych relacji. Być może nie chciał wracać do tych tragicznych wspomnień. Informacje, którymi dysponował ten pan, mogłyby zapewne przybliżyć nas do sfinalizowania tej sprawy.

W takim razie czy jest Pan przekonany, że na cmentarzu Osobowickim sytuacja będzie lepsza?

– Miejsca, w których będziemy prowadzić prace ekshumacyjne, zostały nie tylko wskazane przez georadar. Odnaleźliśmy już w nich szczątki ludzkie. Mamy także kilka relacji osób, które w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku były na tej nekropolii grabarzami. Wskazały nam miejsca, w których wykopywały groby po to, żeby kogoś pochować i wówczas odnajdywały tam groby tych, którzy mieli przestrzelone z przodu czaszki. Niektórzy z nich byli pochowani w mundurach. Oznacza to, że mamy do czynienia z ludźmi, którzy zginęli w wyjątkowo dramatyczny sposób. Pozwala to przypuszczać, że od 1949 roku więźniów przestano rozstrzeliwać przy pomocy plutonu egzekucyjnego. Uśmiercano ich natomiast tzw. metodą katyńską, czyli strzałem w potylicę oddanym z bliskiej odległości.


Jakie efekty przyniosły prace poszukiwawcze prowadzone przez IPN w Jaworze i w Jeleniej Górze?


– W Jaworze nadal poszukujemy szczątków dwóch osób straconych w 1946 r.: Jana Kruka i Czesława Waranki. Zanim podejmiemy ewentualną decyzję o ekshumacji, musimy sprawdzić jeszcze kilka istotnych wątków tej sprawy. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że znajdują się tam szczątki Czesława Waranki, są natomiast spore wątpliwości dotyczące Jana Kruka. Natomiast w Jeleniej Górze poszukiwaliśmy dwóch członków Oddziału Cichociemnych. Co ciekawe, okazało się, że jeden z nich Jerzy Siwecki, ps. „Bachus”, nigdy nie był pochowany na cmentarzu w Jeleniej Górze! Mimo usilnych starań nie udało nam się ustalić członków jego rodziny. Podejrzewamy, że jakimś cudem rodzina wyprosiła, aby władze więzienia przekazały jej szczątki Jerzego Siweckiego, i pochowała go w sobie tylko znanym miejscu. Szczątki drugiego więźnia Kazimierza Pawłowskiego, ps. „Nerw”, zostały ekshumowane przez rodzinę pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku i przeniesione do grobu znajdującego się na cmentarzu w Poznaniu. Z relacji rodziny wiemy, iż w czasie ekshumacji okazało się, że był on pochowany w trumnie, w ubraniu, w płaszczu, w butach i z książeczką do nabożeństwa. Więzienie w Jeleniej Górze i jego naczelnicy stanowią pewien pozytywny wyjątek w skali ogólnopolskiej. Gdzie indziej trudno bowiem odnaleźć ślady takiej dbałości w sposobie wykonywania wyroków oraz pochówków straconych więźniów. Za każdym razem, gdy wykonywano wyroki śmierci, obecni byli przy tym kapelan i prokurator. Jeśli więzień napisał list pożegnalny, był on na pewno wysyłany do rodziny. Kierownictwo więzienia zawsze zwracało się później do władz Jeleniej Góry z prośbą o przydział trumny dla tej osoby. Informowano również rodzinę, gdzie zmarły jest pochowany. To oznacza, że nawet w tamtych czasach, przy ówczesnych przepisach, można było okazać minimum szacunku wobec straconych więźniów politycznych.


W obecnej siedzibie Młodzieżowego Domu Kultury w Bolesławcu był przed laty areszt Urzędu Bezpieczeństwa, a następnie Służby Bezpieczeństwa. Czy planowane jest utworzenie w tym miejscu izby pamięci?


– Wspólnie z władzami samorządowymi i kierownictwem tej placówki ustaliliśmy, że cele więzienne, które są w najlepszym stanie, np. posiadają napisy na murach, mają oryginalne posadzki z cegieł, zostaną zachowane i odpowiednio zakonserwowane. W pozostałych celach umieścimy natomiast fotografie, dotyczące zarówno powojennej historii Bolesławca, jak i zdjęcia ludzi, którzy tworzyli ówczesny UB i późniejszą SB. W maju br. do Bolesławca przyjedzie grupa osób, które – mając wtedy ok. 16 lat – przebywały w tym areszcie. Byli to członkowie nielegalnej organizacji „Narodowe Siły Zbrojne, Grupa nr 5 im. Józefa Piłsudskiego”. Wydawała ona nawet swoje ulotki, gazetki. Jestem przekonany, że ich relacje pomogą na nowo ustalić, co działo się wtedy w tym areszcie.


W naszej rozmowie kilkakrotnie akcentował Pan, że dotarcie do prawdy jest możliwe przede wszystkim dzięki relacjom naocznych świadków i odpowiednim dokumentom. Co w takim razie mogą zrobić ci, którzy chcieliby przekazać IPN swoją wiedzę w tym zakresie, dostarczyć materiały itp.?


– Każda informacja, która mogłaby pomóc nam w naszych działaniach poszukiwawczych, jest dla nas bardzo cenna. Dlatego prosimy wszystkich, którzy mogą to uczynić, o bezpośredni kontakt z Biurem Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej, ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław, tel. (071) 326 76 34, fax. (071) 326 76 35, e-mail [email protected].

My z kolei, w miarę możliwości, możemy pomóc tym, którzy mają swoich bliskich pochowanych na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie, ale nie znają dokładnego miejsca ich pochówku. Również w tych sprawach prosimy o kontakt z naszym biurem.


Dziękuję serdecznie za rozmowę.
drukuj

Drogi Czytelniku naszego portalu,
każdego dnia – specjalnie dla Ciebie – publikujemy najważniejsze informacje z życia Kościoła i naszej Ojczyzny. Odważnie stajemy w obronie naszej wiary i nauki Kościoła. Jednak bez Twojej pomocy kontynuacja naszej misji będzie coraz trudniejsza. Dlatego prosimy Cię o pomoc.
Od pewnego czasu istnieje możliwość przekazywania online darów serca na Radio Maryja i Tv Trwam – za pomocą kart kredytowych, debetowych i innych elektronicznych form płatniczych. Prosimy o Twoje wsparcie
Redakcja portalu radiomaryja.pl