Porady pedagoga i psychologa: „Wpływ relacji interpersonalnych na religijność”


Pobierz Pobierz

Na samym wstępie pragnę zaznaczyć, że obecne moje przedłożenie jest dalszą kontynuacją rozważań, jakie podjąłem na antenie Radia Maryja przed miesiącem 28.08 br. w tej audycji.

Warto rozpocząć od takiego ogólnego stwierdzenia, że charakterystycznym rysem człowieka przełomu tysiącleci jest niewątpliwie zabieganie i brak dostatecznej troski o jakość życia. Przemiany kulturowe sprzyjają relatywizacji uznawanych dotąd wartości oraz powodują wzrost egotyzmu i agresji. Psychologowie analizując postawy charakteryzujące współczesnego człowieka zwracają uwagę na silne zaabsorbowanie sobą, wzrost poziomu lęku i niepokoju, pogoń za dobrami konsumpcyjnymi oraz różnego typu zabiegami umożliwiającymi osiągnięcie i utrzymanie odpowiedniego statusu społecznego. Należy przypuszczać, że takie cechy zachowania człowieka utrudniające relacje z otoczeniem, zaburzają także jego odniesienie do Boga. Nasilający się pod wpływem oddziaływania tej kultury kryzys tożsamości własnego „ja”, a w konsekwencji zaburzenie relacji interpersonalnych, wywołuje rezonans w obszarze życia religijnego. Podstawą do takich przewidywań może być istniejące wśród psychologów przekonanie, że religijność jest głęboko osadzona w osobowości człowieka. W psychologii od dość dawna bowiem obecne jest przekonanie, że właściwym gruntem dla rozwoju religijności jest dojrzała osobowość, a z kolei bogate doświadczenie religijne stanowi istotny czynnik osobowościowo – twórczy.

Spróbujmy teraz na gruncie psychologii zdefiniować pojęcie relacji interpersonalnych oraz pojęcie religijności.

W psychologii określamy relację interpersonalną jako sposób wyrażania między partnerami interakcji uczuć i postaw. Relacja koncentruje się na wzajemnych stosunkach uczestników relacji. Odnoszą się one do pozytywnych bądź negatywnych powiązań pomiędzy partnerami, których wyrazem mogą być: agresja, wrogość, atrakcyjność interpersonalna, pomaganie innym. Psychologiczna warstwa relacji interpersonalnych jest pochodną jakości partnera, społecznych okoliczności, w których zachodzą oraz predyspozycji podmiotu. Predyspozycje podmiotu wynikają bezpośrednio z osobowości, jednak ich źródło może zostać zawężone do „ja” społecznego, która bezpośrednio reguluje kontakty z zewnętrznym światem. „Ja” społeczne jest tą strukturą, która odpowiada za typ relacji interpersonalnych. Jeśli przybiera ono obronne kształty, następuje izolacja społeczna, wtedy relacje będą wyrażać nieufność, podejrzliwość i lęk. Tam, gdzie te odniesienia są otwarte i pozytywne wówczas relacje ujawniają się jako otwarcie na partnera, poszukiwanie z nim kontaktu oraz osiąganie wspólnych celów. Zmiana relacji w kierunku bardziej pozytywnym polega w znacznej mierze na uczeniu się nowych umiejętności: przekazywania adekwatnych informacji o swoich potrzebach i oczekiwaniach od partnera, uczenia się unikania sytuacji podwójnego komunikatu, uczenia się słuchania partnera i odróżniania poziomu informacji o treści od poziomu informacji o relacji (fakty i opinie). Jest to uczenie się dostrzegania wpływu własnych i partnera stanów emocjonalnych i schematów poznawczych na procesy zniekształcania informacji nadawanych i odbieranych.

Termin religijność jest dość obszerny i posiada wielowymiarowy charakter. Przez religijność rozumie się osobistą relację człowieka z sacrum, przedmiotem religii, która realizuje się i ujawnia poprzez odpowiednie formy świadomości, praktyki, moralność i kult. Składa się na nią to wszystko, co jednostka przeżywa, doświadcza i doznaje w kontakcie z przedmiotem religii. Zagadnienie religii jest wieloaspektowe. Obok teologicznego, filozoficznego, historycznego czy socjologicznego ma także swój aspekt psychologiczny. Ten ostatni stanie się bardziej zrozumiały przez zdefiniowanie pojęć: religia i religijność. Bazą dla zrozumienia religijności jest rozumienie pojęcia religia. Przez religię rozumie się najogólniej zbiór twierdzeń i norm wyjaśniających i regulujących stosunek zachodzący między człowiekiem a Bogiem. Z kolei przez religijność rozumie się indywidualne, podmiotowe ustosunkowanie się człowieka wobec Boga i nadprzyrodzoności, wyrażające się w sferze pojęć i przekonań, uczuć oraz zachowań jednostki. Religijność sprowadza się tu do subiektywnego odniesienia jednostki do rzeczywistości opisywanej i wyjaśnianej w religii. Jeśli pojęcie „religia” rozpatrujemy w znaczeniu podmiotowym i przedmiotowym to z psychologicznego punktu widzenia znaczenie ma podmiotowe rozumienie religii. Zadaniem psychologa nie jest weryfikacja rzeczywistości ontologicznej lecz ocena rzeczywistości psychologicznej. Nie zajmuje się on treściową charakterystyką Boga ani problemem realności jego istnienia lecz interesuje go Bóg przeżywany, posiadane przez ludzi wyobrażenie Boga i ich osobiste ustosunkowanie się do rzeczywistości nadprzyrodzonej. Dlatego badaniu może podlegać opis przeżyć religijnych, zmiany, jakie zaszły w przekonaniach i postawach po tym przeżyciu, a nie jego rzeczywistość ponadnaturalna. W tym kontekście zadaniem psychologii jest zatem wyjaśnienie fenomenu religii od strony zachowań i przeżyć człowieka. Istotne znaczenie ma dla nas rozumienie religii ukazujące osobistą relację jednostki do Boga. Relację tę wyznacza przeżycie religijne. Pojęcie to oznacza odniesienie podmiotu do przedmiotu Boga.

Na gruncie psychologii od dawna prowadzi się badania mające określić stopień zależności między relacjami społecznymi a typem religijności. Można zatem powiedzieć na podstawie przeprowadzonych analiz empirycznych, że u osób ujawniających patologiczne cechy osobowości występuje mocne powiązanie negatywnych relacji do Boga z negatywnymi relacjami interpersonalnymi. Pozwala to nam na wyciągnięcie wniosku, że niewątpliwie napięcie w zakresie relacji z innymi ludźmi wiąże się z negatywnymi relacjami religijnymi. Negatywna strona „ja” społecznego, reprezentowana przez nieudane relacje interpersonalne jest najsilniejszym predyktorem niedojrzałych relacji religijnych. Możemy więc stwierdzić, że podmiot niejako generalizuje doświadczenia interpersonalne i rozciąga je na sferę religijną.

W badaniach nad religijnością od dość dawna zwraca się uwagę na psychospołeczne funkcjonowanie człowieka. Oznacza to, że struktura środowiska rodzinnego i jego klimat emocjonalny stanowią ważne psychologiczne źródło rozwoju i profilowania się religijności człowieka. Potwierdzają to wyraźnie badania, których celem było poszukiwanie związków struktury relacji do Boga ze środowiskiem rodzinnym. Okazało się, że w klimacie rodziny dzieciństwa największy negatywny związek z późniejszą relacją religijną ma atmosfera braku wzajemnego zaufania, chłodu, rywalizacji i odrzucenia. Właśnie atmosfera konfliktów silnie wpływa na obecność buntowniczości i autonomii w kształtującej się relacji do Boga, ma też związek z pojawieniem się obaw przed zwątpieniami na gruncie wiary. Natomiast w klimacie rodziny aktualnej atmosfera wspólnoty i wzajemnego zrozumienia intensywnie koreluje z jakością relacji do Boga. A zatem im mniej jest takiej atmosfery zaangażowania w rodzinie, tym łatwiej o autonomiczność, obawę przed niepewnością przekonań i buntowniczość.

Należy też w tym miejscu podkreślić, że istotnym czynnikiem wpływającym na kształt relacji z Bogiem jest szeroko pojęta religijność rodziców. Pozytywna lub negatywna relacja do rodziców wpisuje się w ogólniejszy kształt utrzymywanych relacji interpersonalnych i decyduje niewątpliwie o tym, jak podmiot wchodzi w relację z drugim człowiekiem oraz z Bogiem. Badania prowadzone na terenie psychologii pokazują, że relacja do Boga oraz świat wartości są w znacznym stopniu uwikłane w system rodzinny. Bliskie kontakty z rodzicami, identyfikacja z nimi oraz okazywanie sobie miłości sprzyjają powstaniu i utrzymywaniu relacji z Bogiem. A zatem w procesie budowania relacji do Boga zasadnicze znaczenie w okresie dzieciństwa mają pierwsze doświadczenia z matką. Jej opieka, sposób nawiązywania kontaktu z dzieckiem, umiejętność w zaspokajaniu potrzeb stają się materiałem wyjściowym do budowaniu reprezentacji Boga. Udział ojca, choć czasowo późniejszy, również jest istotny, ponieważ jego obecność dostarcza doświadczeń budujących obraz Boga pełnego mocy, kompetencji i sprawiedliwości. Zbudowany w okresie rozwojowym schemat relacyjny ojciec-dziecko będzie miał zasadniczy wpływ na budowanie i tworzenie społecznych relacji oraz jest punktem wyjścia do utrzymywania relacji z Bogiem. Należy więc w tym miejscu jednoznacznie stwierdzić, że pierwotne interpersonalne doświadczenia dziecka są nie tylko fundamentem powstawania pierwotnego zaufania, ale także przenoszą się na obszar religijności. Niezwykle istotna w tym okresie jest postawa rodziców i opiekunów. Podstawą ukształtowania się negatywnych cech osobowości są niewątpliwie sytuacje odrzucenia bądź idealizowania. Przykładowo więc, jeżeli jakaś osoba w dzieciństwie była zmuszana do wyrzeczenia się swojej spontaniczności, swego prawdziwego „ja”, albo mogła być nadmiernie krytykowana i zawstydzana bądź wyręczana w czynnościach jako nieporadna, to w wyniku lęku przed dezaprobatą i odrzuceniem zaczęło się tworzenie fasadowego świata własnego „ja”. Jeżeli więc osoba w nawiązywaniu relacji z otoczeniem doświadczyła takiej negatywnej reakcji obiektu, którym jest zazwyczaj zimny i odrzucający rodzic, co w konsekwencji spowodowało deprywację podstawowych potrzeb psychicznych, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że kryzys ten przeniesie się w obszar religijny.

A zatem niedojrzały typ relacji do Boga łączy się z osobowością mniej dojrzałą, bardziej obronną i egotycznie zorientowaną. Możemy zatem w formie hipotezy powiedzieć, że między osobowością i religijnością istnieje prawo wzajemnego wzmocnienia. Warto podkreślić powtórnie, że na gruncie psychologii przyjmowane jest od dawna ogólne przeświadczenie, że dojrzała religijność może rozwijać się na gruncie dojrzałej osobowości i na odwrót, zaś przeżycie spotkania z Bogiem stanowi ważny czynnik osobowościowo-twórczy, sprzyjający właśnie formowaniu się dojrzałej osobowości. Uzyskiwane wyniki poszukiwań badawczych na terenie psychologii stanowią pewien dowód na istnienie związku między funkcjonowaniem interpersonalnym człowieka a niedojrzałymi typami relacji do Boga.

Praktyczne wskazania mające na celu budowanie pozytywnych relacji interpersonalnych i relacji religijnych:

1. Usuwaj przeszkody utrudniające właściwe komunikowanie partnerów interakcji,

2. Ucz się empatii,

3. Pozwól, by twój partner był dla ciebie kimś ważnym,

4. Przyznawaj się do błędów,

5. Przepracowywanie problemów i spraw tu i teraz, a nie potem,

6. Ostrożnie formułuj opinie,

7. Bądź rzeczywisty, przejrzysty i szczery,

8. Buduj klimat zaufania,

9. Nie lękaj się ujawniać swoich uczuć,

10. Bądź gotowy do udzielania i przyjęcia informacji zwrotnych skutecznie i delikatnie,

11. Postaraj się bezwarunkowo zaakceptować partnera interakcji,

12. Mów otwarcie o swoich problemach.

drukuj