Aleksandra Araszkiewicz, Marcin
Dąbrowski, Franciszek Fiutkowski, Aleksander Gąsior,
Henryk Geregra, Aleksandra Jaworska, (córka)
Jaworska, Tadeusz Lipiński, Zygmunt Małus, Stanisław Peżyk,
Sylweriusz Płatek, Tomasz Płatek, Edward Rżysko, Władysław Saski, Eugeniusz Skwieciński, Marian Smater, Piotr
Smater, Jan Szczęsny, Józefa Szyperska, Wiesław
Walczewski, Jan Wąsowski, Aleksandra Wąsowska, Mieczysław Wąsowski, Władysław
Wójcicki, Jan Zagańczyk, Ludwik Zając
W
miejscowości Cisie oraz w pobliskim Cegłowie gospodarze ukrywali Żydów.
Większość ukrywających się stanowiły prawdopodobnie osoby, które uciekły z
transportu zmierzającego do obozu zagłady w Treblince.
Wiadomo,
że w Cisiach gospodarz o nazwisku Kieliszczyk
ukrywał u siebie Freję i Fatimę z ich dziećmi.
Gdy tylko dostał ostrzeżenie o niebezpieczeństwie, przewiózł je do innej wsi.
Tak samo miejsce schronienia zmieniła dwuletnia dziewczynka Jabłonka, która
ukrywała się u innego gospodarza. W Cegłowie, u Jana Wąsowicza, schronienie
znalazło rodzeństwo Goldsteinów. Byli to: Estera, Jojne
i Mendel, którzy ukryli się nad obórką. Razem z nimi przebywał także Mosze z
Cegłowa.
Dnia
28 czerwca 1943 r. Niemcy dokonali pacyfikacji wsi. „W tragicznym dniu padał
deszcz. Ludzie, zmęczeni po dorocznym odpuście na świętego Jana (…) spali
jeszcze, kiedy padły pierwsze strzały. Nim oprzytomnieli, podwórza gospodarstw
zaroiły się niemieckimi żandarmami z Mińska Mazowieckiego i Mrozów” (S. Wroński, M. Zwolak,
Polacy-Żydzi 1939–1945, Warszawa 1971, s. 362). Oficerowie wyrywali
mieszkańców ze snu i gromadzili ich na drodze. Część mężczyzn, którzy posiadali
broń i wcześniej organizowali akcje dywersyjne, otworzyła ogień. Zostali jednak
przez Niemców obezwładnieni.
Po
skończonej akcji podpalono zabudowania w Cisiach, a
tłum ludzi przepędzono do Cegłowa na plac znajdujący się przy kościele. Tam też
wyselekcjonowano grupę osób, które miały przypłacić własnym życiem udzielanie
pomocy ludności żydowskiej. W czasie egzekucji oficer niemiecki Johan Szmidt
powiedział do pozostałej grupy mieszkańców: „Kara, jaką ponoszą w tej chwili ci
ludzie, to kara za łamanie zarządzeń niemieckich. Następnym razem – ostrzegał –
zginiecie wszyscy, a wasze domy zrównane zostaną z ziemią” (E. Kopówka, ks. P. Rytel-Andrianik, Dam im imię na wieki (Iz 56,6). Polacy z
okolic Treblinki ratujący Żydów, Oksford–Treblinka 2011, s. 166).
Zginęło
wówczas 25 osób polskiego pochodzenia i prawdopodobnie 3 osoby wyznania
mojżeszowego (Goldsteinowie). Część ofiar zginęła w Cisiach,
a pozostali zostali zamordowani w Cegłowie. Wiesław Walczewski z Broszkowa,
którego aresztowano, został rozstrzelany na Pawiaku 9 stycznia 1944 r.
W
1964 r. postawiono pomnik upamiętniający wydarzenia z 28 czerwca 1943 r. oraz
harcerzy zamordowanych w 1939 r. (plac Anny Jagiellonki w Cegłowie). W pobliżu
miejsca egzekucji dokonanej w Cegłowie – niedaleko stacji kolejowej, wzniesiono
w 1981 r. krzyż.
Bibliografia:
1.
IPN BU 392/1515.
2.
RFWA, e-mail od Arkadiusza Małusa z dn.
22.01.2014 r.
3.
W. Bartoszewski,
Z. Lewinówna, Ten jest z Ojczyzny mojej.
Wspomnienia z lat 1939–1945, wyd. 3, Warszawa 2007, s. 624-625.
4.
W. Bielawski, Zbrodnie
na Polakach dokonane przez hitlerowców za pomoc udzielaną Żydom, Warszawa
1981, s. 12, 14, 21, 25, 27, 31, 43-44, 52-53, 58. 67, 77-78.
5.
S. Datner, Las
sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce,
Warszawa 1968, s. 99-100.
6.
E. Kopówka, ks. P. Rytel-Andrianik, Dam im imię na wieki (Iz 56,6). Polacy z
okolic Treblinki ratujący Żydów, Oksford–Treblinka 2011, s.
128-129, 164-166.
7.
A. Poray,
Those who risked their lives, Chicago
2007,
s. 18-19.
8.
R. Walczak (red.), Those
Who Helped. Polish Rescuers of Jews During the Holocaust, cz. 3, Warszawa 1997, s. 51, 62, 66, 68, 74, 89, 92, 102,
104-105, 112-113, 116, 121, 125, 132.
9.
S. Wroński, M. Zwolak, Polacy-Żydzi 1939–1945, Warszawa 1971, s.
361-363, 421.
10.
W. Zajączkowski, Martyrs
of Charity, Washington D.C. 1988, s. 139-140.
11.
I. Świerdzewska, Dlaczego ratowali żydów,
„Idziemy”, [19.06.2011], s. 14-17.
12.
Fiutkowski
Franciszek, [w:] www.straty.pl, Program
Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką (27.03.2015).
13. Małus Zygmunt, [w:] www.straty.pl, Program Straty osobowe i ofiary
represji pod okupacją niemiecką (08.12.2014).
Uwagi: