Lublin: powstał portal poświęcony tajnemu nauczaniu w czasie wojny

Leksykon blisko 1,5 tys. nauczycieli tajnego nauczania na Lubelszczyźnie, wspomnienia uczniów, fotografie, fotokopie dokumentów zgromadzono na specjalnym portalu „Tajne nauczanie. Cisi bohaterowie” przygotowanym przez Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN w Lublinie.

Portal dokumentuje i przybliża okoliczności prowadzenia w Lubelskiem tajnego nauczania podczas II wojny światowej [zobacz portal].

„W okresie okupacji, obok walki zbrojnej, o zachowaniu polskości decydowała walka słowem, którą zapoczątkowali już w październiku 1939 roku cisi bohaterowie – nauczyciele tajnego nauczania. Członkowie Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, ryzykując własne życie, stworzyli konspiracyjny system nauczania. Do dziś żyją uczniowie tajnych kompletów, którzy wspominają swoich nauczycieli z okresu okupacji. To właśnie te opowieści o miejscach, ludziach i wydarzeniach chcemy przybliżyć” – mówi koordynator projektu „Tajne nauczanie. Cisi bohaterowie” Piotr Lasota z Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NN.

Na portalu umieszczony jest m.in. leksykon 1480 nauczycieli, którzy prowadzili tajne komplety w różnych miejscowościach Lubelszczyzny. Do części nazwisk dołączone są wspomnienia samych nauczycieli bądź uczniów lub inne materiały, jakie udało się zebrać na temat poszczególnych nauczycieli. Leksykon ten jest stale uzupełniany.

W dziale „Opowieści i tajnym nauczaniu” zamieszczono 51 relacji biograficznych uczniów i nauczycieli – są tam nagrane lub spisane wspomnienia tych osób – świadków historii. Na portalu jest też ponad 130 fotografii, przedstawiających m.in. uczniów biorących udział w tajnym nauczaniu, ale też rękopisy i dokumenty np. potwierdzające prowadzenie tajnych kompletów. Zamieszczono też obszerny tekst ukazujący historię i warunki prowadzenia tajnego nauczania na Lubelszczyźnie.

Od listopada 1939 r. na terenie Generalnego Gubernatorstwa mogły funkcjonować jedynie siedmioklasowe szkoły powszechne. Do 1940 r. niemal jedna trzecia szkolnych kadr została zwolniona, a z programów nauczania zniknęła historia i geografia Polski, zajęcia z literatury polskiej, muzyka, wychowanie fizyczne.

Początkowo organizacja tajnego nauczania była efektem indywidualnych inicjatyw rodziców i nauczycieli w różnych miejscach kraju. W październiku 1939 r. powstała Tajna Organizacja Nauczycielska (TON), będąca konspiracyjną komórką Związku Nauczycieli Polskich, która nadała tym staraniom kierunek. Na rzecz tajnego nauczania działała też Komisja Oświecenia Publicznego.

Konspiracyjne zajęcia na poziomie przedwojennej szkoły powszechnej odbywały się w prywatnych mieszkaniach, ale też w samych szkołach, gdzie np. nauczyciel wpisywał narzucony przez okupacyjne władze temat do dziennika lekcji, na ławkach uczniów leżały przyrządy i materiały używane na zajęciach technicznych, ale faktycznie lekcja dotyczyła czegoś innego. W niektórych szkołach tajne nauczanie organizowano po lekcjach, np. pod pretekstem nauki robótek ręcznych odbywały się zajęcia z geografii, historii czy języka polskiego. O ewentualnej nadchodzącej kontroli informował nauczyciela i dzieci zaufany woźny lub rodzic, a czasem nawet żołnierze polskiego podziemia.

Uczniowie, którzy chcieli kontynuować naukę na poziomie wyższym niż szkoły powszechne, musieli uczestniczyć w tajnych kompletach, które organizowano już tylko w mieszkaniach uczniów lub nauczycieli. Brakowało podręczników szkolnych, materiały edukacyjne tworzyli sami nauczyciele.

Według raportów Biura Oświatowo-Szkolnego, dostarczającego informacji o funkcjonowaniu tajnych kompletów, do końca 1941 r. naukę na poziomie powyżej szkoły powszechnej w Lubelskiem prowadzono w pięciu miejscowościach, a ilość uczniów objętych tajnym nauczaniem na poziomie gimnazjalnym i licealnym była trudna do ustalenia – oscylowała między 200 a 1000. Raport z 1942 r. podaje, że mimo trudności tajne nauczanie, zarówno na poziomie szkół powszechnych jak i średnich oraz zawodowych, obejmuje kilka tysięcy uczniów.

Tajne nauczanie było działalnością konspiracyjną, za co groziło więzienie, śledztwo połączone z torturami, wyrok śmierci lub wywózka do obozu koncentracyjnego. Nauczyciele przyłapani na prowadzeniu tajnych kompletów byli osadzani m.in. w więzieniu na Zamku Lubelskim, gdzie stanowili jedną z najliczniejszych grup więźniów – w latach 1939 -1945 przebywało tam ok. 1200 nauczycieli.

Portal o tajnym nauczaniu na Lubelszczyźnie powstał we współpracy z Lubelskim Okręgiem Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz Pracownią Muzealną przy Szkolnym Schronisku Młodzieżowym w Puławach. Projekt został dofinansowany przez Muzeum Historii Polski w ramach programu „Patriotyzm Jutra”.

PAP/RIRM